BİBLİYOGRAFYA ......ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

 

BİBLİYOGRAFYA 

AGUS, Jacob A., “Judaism”, Historical Atlas of the Religions of the World, Ed. Isma’il Râgî al Fârûqî, Macmillan Publishing Co., New York 1974. ALALU, Suzan vd., Yahudilikte Kavram ve Değerler, 2. Baskı, 2. Baskıya Haz. Yusuf Altıntaş, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001. ALON, Gedaliah, The Jews in Their Land in the Talmudic Age, 70-640 C.E., İbranice’den Çev. Gershon Levi, Harvard University Press, England 1996. ARNOLT, W. Muss, “Cherub, Critical View”, The Jewish Encyclopedia, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1901, I. BAHAT, Dan, “The Herodian Temple”, The Cambridge History of Judaism, Ed. William Horbury, W.D. Davies, John Sturdy, 2. Baskı, Cambridge University Press, Cambridge 2001, III. BARLETT, John R., Jews in the Hellenistic World, Cambridge Universtiy Press, Cambirdge, London vd. 1985. BARTON, George A., “Temple of Herod”, The Jewish Encyclopedia, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, XII. BESALEL, Yusuf, “Yetsiat Mitsrayim”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III. ---------------,”Yahudilik Dinine Geçmek”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III. ---------------,”Taanit”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III. ---------------,”Şavuot”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III. ---------------,”Pesah”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II. ---------------,”Koen Gadol”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, · II. ---------------,”Levi”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II. ---------------,”Korban”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II. ---------------,”Korbanot ve Sunular”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II. ---------------,”Koanim”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II. ---------------,”İşaya”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, I. ---------------,”Menora”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, II. ---------------,”Hanuka”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, I. ---------------,”Bet Amikdaş”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2001, I. ---------------,”Sukot”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III. ---------------,”Sinagog”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2002, III. ---------------, Yahud Tarihi, Genişletilmiş 2. Baskı, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İst. 2003. BIRNABAUM, Philip, “Temple”, Encyclopedia of Jewish Concepts, Hebrew Publishing Company, New York 1991. BİLMEN, Ömer Nasuhi, Kur ’an-ı Kerim ’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul t.y. BLANK, Sheldon H., “Cherub”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1948, III. BROSHI, Magen, “The Archaeology of Palestine”, The Cambridge History of Judaism, Ed. William Horbury, W.D. Davies, John Sturdy, 2. Baskı, Cambridge University Press, Cambridge 2001, III. BUNYAN, John, “Solomon’s Temple Spiritualized”, The Miscellaneous Works of John Bunyan, Ed. Graham Midgley, Clarendon Press, Oxford 1989, VII. BRUBAKER, Leslie, “Dome of the Rock”, Dictionary of the Middle Ages, Ed. Joseph R. Strayer, Charles Scripner’s Sons, New York 1989, IV. CANAN, İbrahim, Kütüb-i Sitte, Muhtasarı Tercüme ve Şerhi, Akçağ, Ankara 1989. COHEN, Shaye J. D., “Roman Domination, The Jewish Revolt and the Destruction of the Second Temple”, Ancient Israel, Ed. Hershel Shanks, Biblical Archaeology Society, Washington D. C. 1999. ---------------,“The Temple and the Synagogue”, The Cambridge History of Judasim, Ed. William Horbury, W. D. Davies, John Sturdy, 2. Baskı, Cambridge Univeresity Press, Cambridge 2001, III. COLEMAN, Simon, John Elsner, Pilgrimage, British Museum Press, London 1995. ÇELEBİ, Ahmet Rüştü, Ahmet Hurşitoğlu, Vehbi Vakkasoğlu, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ed. Kenan Seyithanoğlu, Çağ Yayınları, İstanbul 1992. DEMİRCİ, Kürşat, “Hıristiyanlık”, İGYA, Ed. İbrahim Kâfi Dönmez, MÜİFVY, İst. 1997, II. EINSTEIN, Judah David, “Pilgrimage”, JE, Funk & Wagnalls Company, New York and London 1905, X. ---------------,“Temple, Plan of Second”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, XII. ELGÜN, Abdullah Çağrı, Kudüs, ilk Kıble, Kültür Basın Yayın Birliği, İstanbul 1991. ER-RAZİ, Fahruddin, Tefsîr-i Kebîr, Çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, C. Sadık Doğru, Akçağ, Ankara 1992. ET-TABERİ, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Tabeî Tefsîri, Çev. Hasan Karakaya, Kerim Aytekin, Hisay Yayınevi, İstanbul 1996. GINZBERG, Louis, The Legends of the Jews, The John Hepkins University Press, Baltmora and London 1998, IV. ---------------, “Cherub, The Cherubim of the Temple”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1901, I. GRAYZEL, Solomon, A History of the Jews, The Jewish Publication Society of America, Philadephia 1952 GREENSTONE, Julis H., “Fasting and Fast-Days”, JE, Funk & Wagnalls Company, New York and London 1905, V. GRINTZ, Yehoshua M., “Temple”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV. ---------------, “Temple, Second Temple, Hellenistic Period”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV. ---------------, “Temple, First Temple”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV. ---------------, “Temple, The Significance of the Temple for the People”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV. GÜÇ, Ahmet, “Kurban”, DİA, İst. 2003, XXVI. ---------------, Dinlerde Mabed ve İbadet, Esra Fakülte Kitabevi, İst. 1999. GÜNDÜZ, Şinasi, “Oruç”, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara 1998. GUIGNEBERT, Charles, The Jewish World in the Time of Jesus, Çev. S H. Hooke, Routledge, London and New York 1996. HACHLILI, Rachel, Ancient Jewish Art and Archaeology in the Diaspora, Koninklijke Brill NV, Boston, Köln 1998. HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi, (Hayat ve Faaliyetleri) 1, Çev. Salih Tuğ, Gözden Geçirilmiş ve İlaveli 4. Baskı, İrfan Yayınevi, İstanbul 1980. HARMAN, Ömer Faruk, “Hac”, DİA, İst. 1996, XIV. ---------------, “Mescid”, İGYA, Ed. İbrahim Kafi Dönmez, MÜİFVY, İst. 1997, III/ 199. ---------------, “Mescid-i Aksa”, İGYA, Ed. İbrahim Kafi Dönmez, MÜİFVY, İstanbul 1997, III. HERTZBERG, Arthur, Judaism, 2. Baskı, George Braziller, New York 1962. HINNELLS, John R., “Fasting”, Dictionary of Religions, England 1997. HIRSCH, Emil G., “Sacrifice”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, X. HİZMETLİ, Sabri, İslam Tarihi, Yeni Çizgi Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara 1995. HOLLIS, Christopher; Ronald Brownrigg, Holy Places, Frederick A. Praeger, New York, Wahington 1969. İBN KESÎR, Hadislerle Kur’an- Kerîm Tefsîri, Çev. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner, Çağrı Yayınları, İstanbul 1991. JACOBS, Louis, “Synagogue”, The Jewish Religion A Companion, Oxford University Press, New York 1995. ---------------, “Temple”, The Jewish Raligion A Companion, Oxford University Press, New York 1995. JOHNSON, Paul, A History of the Jews, Harper & Row Publishers, New York, 1987. JOSEPH, Max, “Holidays”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1948, V. ---------------, “Sukkoth”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1948, X. KATAR, Mehmet, Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslam ’da Tövbe, Töre, Ankara 1997. KAUFMANN, Yehezkel, The Religion of Israel, İbranice’den Çev. Moshe Greenberg, George Allen & Unwin Ltd., London 1961. KELLER, Werner, The Bible As History, 2. Baskı, William Morrow and Company, Inc., New York 1981. KENEDY, A. R. S.; N. H. Snaith, “Temple”, Dictionary of the Bible, 2. Baskı, T. & T. Clark and Charles Scribner’s Sons, Edinburg 1963. KOHLER, Kaufmann, “Hanukkah”, JE, Funk and Wagnalls, New York and London 1905, VI. KÖNIG, Eduard, “Tabernacle”, JE, Funk and Wagnalls, New York and London 1905, XI. KRAUSS, Samuel, “Temple”, UJE, Ed. Isaac Landman, New York 1948, X. KRISTIANPOLLER, Alexander, “Temple in Talmud and Midrash”, UJE, Ed. Isaac Landman, New York 1948, X. KUR’AN’I KERİM, Çev. Ahmed Davudoğlu, Çelik Yayınevi, İstanbul 1981. KUTSAL KİTAP, Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İst. 2001. KUTUP, Seyyid, Fizılâl-il Kur’an, Çev. İ. Hakkı Şengüler, M. Emin Saraç, Bekir Karlığa, Hikmet Yayınları, İstanbul 1979. KÜÇÜK, Abdurrahman, “İslam Öncesi Dinlerde İbadet”, DlA, İst. 1999, XIX. LEVINE, Lee I., Judaism and Hellenism in Antiquity, University of Washington Press, Seattle, London 1998. LEVENSON, John D., “The Jerusalem Temple in Devotional and Visionary Experience”, Jewish Sprituality, Ed. Arthur Green, SCM Press Ltd., London, New York 1989. LING, Trevor, A History of Religion East and West, Macmillian, London 1992. LODS, Adolphe, The Prophets and the Rise of Judaism, Çev. S. H. Hooke, Routledge, London, New York 1996. MAIMONIDES, The Code of Maimonides, The Book of the Temple Service, İbranice’den Çev. Mendell Lewittes, M.A., Ed. Julian Obermann, Yale University Press, New Haven, London 1985, XII. MARGOLIS, Max L., “Atonement, Day of’, JE, Funk and Wagnalls, New York and London 1905, II. MARGOLIS, Max; Alexander Marx, A History of the Jewish People, Meridian Books, Cleveland and New York 1962. MATTHEWS, Victor H., Manners and Customs in the Bible, 7. Baskı, Hendrickson Publishers, Massachusetts 1991. MEMİŞ, Ekrem, Kaynayan Kazan: Ortadoğu, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya 2002. MENGÜ, Renan, Süleyman Mabedi, İst. 2002. MEVDUDİ, Seyyid Ebul Alâ, Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamberin Hayatı, Çev. Ahmed Asrar, Pınar Yayınları, İstanbul 1992. MİLLER, J. Maxwell; John H. Hayes, A History of Ancient Israel and Judah, The Westminster Press, Philadelphia 1986. NIGOSIAN, S. A., WorldReligions, Edwarld Arnold, London 1975. OESTERLEY, W. O. E., A History of Israel, At The Clarendon Press, Oxford 1932, II. ÖĞÜT, Salim, “Hac”, İGYA, Ed. İbrahim Kafi Dönmez, MÜİFVY, İst. 1997, II/ 98. ÖZEN, Adem, Yahudilikte İbadet, Ayışığıkitabları, İst. 2001. PETERS, F. E., Judaism, Chistianity, and İslam, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1990. PORTEN, Bezalel, “Exile, Babylonian”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, VI. ---------------, “Temple, Second Temple, History”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV. PLAUT, W. Gunter, “Shabuoth”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewsih Enycylopedia Co., Inc., New York 1948, IX. QUELLETTE, J., “Temple of Solomon”, The Interpreter’s Dictionary of the Bible, Supplementary Volume, 8. Baskı, Abingdon Press, Nashville 1988. RADER, Rosemary, “Fasting”, The Encyclopedia of Religion, Ed. Mircea Eliade, New York 1987. RICHARDSON, Peter, Herod: King of the Jews and Friend of the Romans, University of South Carolina Press, Columbia 1996. SAMUEL, Safrai; Michael Avi-Yonah, “Temple, Second Temple, Structure”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 978, XV. SARIKÇIOĞLU, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Genişletilmiş 4. Baskı, Fakülte Kitabevi, Isparta 2002. SHARPE, Eric J., 50 Key Words Comparative Religion, Lutterworth Press, London 1971. SILVER, Daniel Jeremy, A History of Judaism, Basic Books, New York 1974, I. SİNANOĞLU, Mustafa, “İbadet”, DİA, İst. 1999, XIX. SMART, Ninian, The World’s Religions, Cambridge University Press, London 1989. SOLOMON, Grayzel, A History of the Jews, The Jewish Publication Society of America, Philadelphia 1952. SOLOWEITSCHIK, Max, “Tabernacle”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1948, X. STINESPRING, W. F., “Temple, Jerusalem”, The Interpreter’s Dictionary of the Bible, Abingdon Press, New York 1962, IV. ŞİBLİ, Mevlânâ, Asr-ı Saadet, Çev. Ömer Rıza Doğrul, Sad. Osman Zeki Mollamehmedoğlu, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul 1978. TÜMER, Günay; Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 3. Baskı, Ocak Yayınları, Ankara 1997. TWERSKY, Isadore, A Maimonides Reader, Behrman House, U.S.A. 1972. WALKER, J., “Kubbet-üs-Sahra”, İslam Ansiklopedisi, Maarif Basımevi, İstanbul 1955, VI. WERBLOWSKY, R. J. Zwi; Geoffrey Wigoder, “Temple”, The Encyclopedia of the Jewish Religion, Adama Books, New York 1986. WIENER, Max, “Sacrifice”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1948, IX. YADIN, Yigael, “Temple, Structure”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV. YAZIR, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur ’an Dili, Sad. İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel, Mahmut Özakkaş, Feza Gazetecilik · A. Ş., İstanbul 1992. YETKİN, Suut Kemal, İslam Mimarisi, Değiştirilmiş ve Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1965. YONAH, Michael Avi, “Temple, Second Temple, from the Roman Conquest until the Destruction”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV. İNTERNETTEN YARARLANILAN WEP SİTELERİ http://www.mishanministries.org/Architectural_Models_KST.htm (S.G. 16 Mayıs 2004). http://www.templemount.org/theories.html (S. G. 13 Mayıs 2004). http://www.jewishamerica.com/Ja/timeline/temple1.cfm (S. G. 20 Temmuz 2004). http://www.newadvent.org/cathen/0366c.htm (S. G. 20 Temmuz 2004). http://www.solomonstemple.com (S. G. 20 Mayıs 2004). http://www.sevivon.com/tarih/tarih.asp (S. G. 20 Mayıs 2004). http://www.Idolphin.org/secondtmpl.html (S. G. 13 Mayıs 2004). http://www.Idolphin.org/solomon.html (S. G. 13 Mayıs 2004). http://www.templemountfaithful.org/obj.htm (S.G. 27 Aralık 2004). 1 Ahmet Güç, Dinlerde Mabed ve İbadet, Esra Fakülte Kitabevi, İstanbul 1999, 17. 2 Günay Tümer, Abdurahman Küçük, Dinler Tarihi, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 3. Baskı, Ocak Yayınları, Ankara 1997, 474. 3 Güç, Dinlerde..., 26. 4 Tümer-Küçük, 497. 5 Bkz. Güç, Dinlerde..., 63-66. 6 Güç, Dinlerde..., 66. 7 Güç, Dinlerde..., 66-69. 8 Tümer-Küçük, 502. 9 Güç, Dinlerde..., 73. 10 Tümer-Küçük, 111. 11 Güç, Dinlerde..., 73-74. 12 Tümer-Küçük, 502. 13 Bkz. Güç, Dinlerde..., 83-86. 14 Bkz. Güç, Dinlerde..., 86-90. 15 Tümer-Küçük, 502. 16 Tümer-Küçük, 291. 17 Kürşat Demirci, “Hıristiyanlık”, İGYA, Ed. İbrahim Kâfi Dönmez, MÜİFVY, İstanbul 1997, II/ 251. 18 Bkz. Güç, Dinlerde..., 176-180. 19 Bkz. Demirci, “Hıristiyanlık”, II/ 251. 20 Bkz. Güç, Dinlerde..., 181-208. 21 Ömer Faruk Harman, “Mescid”, İGYA, Ed. İbrahim Kafi Dönmez, MÜÎFVY, İstanbul 1997, III/ 199. 22 Tümer-Küçük, 499; ayrıca bkz. Hac 22/ 40. 23 Harman, “Mescid”, III/ 199. 24 Bkz. Salim Öğüt, “Hac”, İGYA, Ed. İbrahim Kafi Dönmez, MÜİFVY, İstanbul 1997, II/ 98. 25 Bkz. Güç, Dinlerde..., 240-245. 26 Bkz. Güç, Dinlerde..., 253-267. 27 Tekvin 12: 6-7. 28 Tekvin 12: 8; Hakimler 20: 26. 29 Tekvin 13: 18. 30 Tekvin 21: 33; 26: 23-25. 31 Bkz. Güç, Dinlerde..., 97-105. 32 Bkz. Adem Özen, Yahudilikte İbadet, Ayışığıkitabları, İstanbul 2001, 47-50. 33 Özen, 51. 34 Bkz. Resim 1. 35 Eduard König, “Tabernacle”, JE, Funk & Wagnalls, New York and London, 1905, XI/ 653. 36 Max Soloweitshik, “Tabernacle”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New York 1962, X/ 152. 37 Çıkış 25: 8. 38 Çıkış 25: 8. 39 Soloweitshik, 153. 40 Bkz. Çıkış 25: 1-7. 41 Çıkış 36: 5-7. 42 Soloweitshik, 153. 43 Bkz. Çıkış 26. bab; Çıkış 36: 8-38. 44 1 kubit yaklaşık 45 cm’dir. 45 Soloweitshik, 152. 46 Bkz. Çıkış 25: 23-30; 37: 10-16. 47 Bkz. Çıkış 25: 31-37; 37: 17-24. 48 Bkz. Çıkış 30: 1-5; 37: 25-28. 49 Bkz. Çıkış 25: 10-21; 37: 1-9. 50 Soloweitshik, 152. 51 Bkz. Çıkış 27: 9-19. 52 König, 656. 53 Bkz. Çıkış 27: 1-8; 38: 1-7. 54 Soloweitshik, 153. 55 Güç, Dinlerde..., 107. 56 Özen, 53. 57 Çıkış 33: 11; Sayılar 12: 8; Burada Tanrı ile Musa’nın yüz yüze görüştükleri ifade edilmesine karşın, Tevrat’ın başka cümlelerinde Musa’nın Tanrı’nın yüzünü görmek istediği ancak Tanrı’nın buna izin vermediği belirtilmektedir (Çıkış 33: 20). 58 Çıkış 33: 9. 59 Bkz. Levililer 1-7. bab. 60 Çıkış 33: 7. 61 Güç, Dinlerde..., 107. 62 Çıkış 33: 7. 63 Özen, 52-53. 64 König, 656. 65 Müslümanlar tarafından peygamber kabul edilen Davud, Yahudiler tarafından kral olarak nitelendirilmektedir. Kral Davud, bileğinin ve kılıcının gücüyle bir çok başarı kazanmış ve Yahudilerin başına geçmiştir. Krallığını güçlendirmek ve geliştirmek için sayısız savaşa katılan Davud’un dönemi, savaş devri olarak tanımlanmıştır (Suzan Alalu vd., Yahudilikte Kavram ve Değerler, 2. Baskı, 2. Baskıya Haz. Yusuf Altıntaş, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2001, 207-208). 66 Yusuf Besalel, Yahudi Tarihi, Genişletilmiş 2. Baskı, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2003, 43. 67 Alalu, 199. 68 Victor H. Matthews, Manners and Customs in the Bible, 7. Baskı, Hendrickson Publishers, Massachusetts 1991, 142 69 II. Samuel 6: 1-19. 70 Matthews, 142. 71 Güç, Dinlerde..., 116. 72 Güç, Dinlerde...,114. 73 Özen, 61. 74 Bkz. II. Samuel 7: 1-13. 75 Isadore Twersky, A Maimonides Reader, Behrman House, U.S.A. 1972, 142; ayrıca bkz. John Bunyan, “Solomon’s Temple Spiritualized”, The Miscellaneous Works of John Bunyan, Ed. Graham Midgley, Clanrendon Press, Oxford 1989, VII/ 13. 76 Maimonides, The Code of Maimonides: The Book of the Temple Service, İbranice’den Çev: Mendell Lewittes, Ed. Julian Obermann, Yale University Press, New Haven and London 1985, XII/ 10. 77 Bkz. Tekvin 22: 1-14. 78 Tevrat’ın başka yerlerinde “Aravna” yerine “Ornan” olarak geçmektedir (II. Tarihler 3: 1). 79 Matthews, 142. 80 Salgın hastalığın ortaya çıkması Davud’un İsrail halkının sayılmasını emretmesinden kaynaklanmıştır. Tanrı, Davud’un bu günahından dolayı onun önüne üç seçenek sunmuş ve bunlardan birisini seçmesini söylemiştir. Davud da salgın hastalığı tercih etmiştir. Bu hastalık neticesinde yetmiş bin İsrailli ölmüştür. Daha geniş bilgi için bkz. II Samuel 24: 1-24; I. Tarihler 21: 1-30. 81 I. Tarihler 22: 1. 82 Maimonides, 10; Twersky, 142. 83 Bkz. Resim 2-3. 84 Max L. Margolis, Alexander Marx, A History of the Jewish People, Meridian Books, Cleveland and New York 1962, 63. 85 A.R.S. Kenedy, N.H. Snaith, “Temple”, Dictionary of the Bible, 2. Baskı, T. & T. Clark and Charles Scribner’s Sons, Edinburg 1963, 961. 86 Bkz. Resim 5. 87 Bkz. Resim 6. 88 Bkz. Resim 7. 89 Bkz. http://www.templemount.org/theories.html (S. G. 13 Mayıs 2004). 90 I. Krallar 8: 17-18; I Tarihler 22: 7 91 I. Tarihler 29: 2. 92 I. Tarihler 22: 8. 93 Bkz. I. Krallar 8: 18. 94 I. Krallar 5: 3; I. Tarihler 28: 2-3; II. Samuel 7: 4; Tanrı’nın, Mabed’in yapımını Davud’a vermemesinin gerekçelerden birisi olarak Davud’un Tanrı’yla olan yakın ilişkisini gösterenler de bulunmaktadır. Buna göre, Tanrı, Yahudilerin zaman içinde günah işleyeceklerini biliyordu. Eğer Mabed’i Davud yapsaydı, böyle bir durumda Tanrı, Mabed’i yıkamayacak ve Yahudileri cezalandırmak için bir çok insanı öldürmesi gerekecekti. Bu nedenle Tanrı, Mabed’in yapımını Süleyman’a vermiştir ki, ilahi öfkenin dinmesi için Tanrı, Yahudilere yönelmesin, öfkesini Mabedi yıkarak alabilsin (http://www.jewishamerica.com/ja/timeline/temple1.cfm “S. G. 13 Mayıs 2004”). 95 II. Samuel 7: 13. 96 I. Taihler 28: 6; I Krallar 5: 5; 8: 19; II. Samuel 7: 13. 97 I. Tarihler 22: 14; 29: 2-4. 98 Christopher Hollis, Ronald Brownrigg, Holy Places, Frederick A. Praeger, New York, Wahington 1969, 39. 99 I. Tarihler 29: 3. 100 I. Tarihler 29: 6-9. 101 Bkz. I. Tarihler 28: 11-19 102 Trevor Ling, A History of Religion East end West, Macmillian, London 1992, 46. 103 I. Krallar 4: 20. 104 Süleyman kelimesinin İbranice “Barış” sözcüğüyle aynı kökten geldiği ifade edilmektedir. 105 I. Tarihler 22: 9-10. 106 I. Tarihler 22: 6; Alalu, Süleyman Mabedi’nin neden Süleyman tarafından yapıldığını ifade etmek için, “Kudüs”, “Süleyman”, “Şehina” ve “Mişkan” şeklinde dört kelime vermekte ve bunlar arasındaki kutsiyete işaret etmektedir. Alalu’nun eserindeki ifade aynen şöyledir: “Yeruşalim (Kudüs); ‘İr Ha-Şalom / Esenlik Kenti ’ anlamına gelmektedir. Şlomo (Süleyman); ‘Tanrı ’nın esenliği ’ demektir. Şehina, ‘Sekine / Tanrı kutsallığının konuşlanması ’ anlamına gelirken, ‘Mişkan ’; Tanrı kutsallığının konuşlandığı mekan ’ anlamındadır. Böylece bu isimlerin bir araya gelmiş olmasından çıkarsanan anlam; ‘Esenlik kentinde, Tanrı ’nın esenliği adını taşıyan insan, Tanrı kutsallığının konaklaması için, Tanrı kutsallığının konaklayacağı mekanın yani Mişkanın yerleşik hale gelmiş halini Bet Ha- Mikdaş ’ı (Süleyman Mabedi) inşa ettirdi ’ olmaktadır. ” (Alalu, 208). 107 I. Krallar 2: 10 108 “Davut, ‘Oğlum Süleyman genç ve deneyimsiz’ dedi., ‘RAB için kurulacak tapınak bütün ulusların gözünde çok büyük, ünlü ve görkemli olmalı. Onun için hazırlık yapmalıyım. ’ Böylece, ölmeden önce, tapınağın yapımı için büyük hazırlık yaptı.” Bkz. I. Tarihler 22: 5; Ayrıca bkz. I. Tarihler 29: 1-5. 109 John R. Barlett, Jews in the Hellenistic World, Cambridge University Press, Cambridge, London vd. 1985, 64-65. 110 Yehezkel Kaufmann, The Religion of Israel, İbranice’den Çev: Moshe Greenberg, George Allen & Unwin Ltd., London 1961, 268; bkz. I. Krallar 6: 12; 8: 20. 111 İbranî takvime göre ikinci aydır. Miladî takvime göre nisan-mayıs aylarına denk gelmektedir. 112 Yusuf Besalel, “Bet Amikdaş”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2001, I/ 109; Başka bir eserde Mabed’in yapımına başlanış tarihi olarak M.Ö. 957 tarihi verilmektedir. (W. F. Stinespring, “Temple, Jerusalem”, The Intrepreter’s Dictionary of the Bible, Abingdon Press, New York 1962, IV/ 535). 113 Bkz. I. Krallar 6: 1, 37; II. Tarihler 3: 1. 114 I. Krallar kitabında verilen bu tarih, Mısır’dan çıkış ile ilgili verilen diğer kaynaklardaki bilgilerle çelişmektedir (Bkz. Stinespring, 535). Ekrem Sarıkçıoğlu, Mısır’dan çıkış tarihini M.Ö. 1224 yılları olarak ifade ederken (Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, Genişletilmiş 4. Baskı, Isparta 2002, 253), Yusuf Besalel, “Yahudilik Ansiklopedisi” (Yusuf Besalel, “Yetsiat Mitsrayim”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2002, III/786) ve “Yahudi Tarihi” adlı eserlerinde, Mısır’dan çıkış tarihinin M.Ö. 1300’lü yıllar olduğunu söylemektedir. Bu bilgiler ışığında, Süleyman’ın döneminin M.Ö. 960’lı yıllar olduğunu düşünürsek, Mısır’dan çıkışın M.Ö. 1440 yılında görülür . Böyle bir durumda verilen bilgiler arasında tutarsızlık olduğunu görebiliriz. 115 II. Tarihler 2: 5. 116 I. Tarihler 29: 1. 117 II. Samuel 5: 11. 118 Samuel Krauss, “Temple”, UJE, Ed. Isaac Landman, New York 1948, X/ 193. 119 Bkz. I. Krallar 5: 8-9; II. Tarihler 2: 15. 120 Margolis-Alexander, 65. 121 II. Tarihler 2: 16. 122 I. Krallar 5: 10. 123 II. Tarihler 2: 16. 124 Hollis-Brownrigg, 42. 125 Hollis-Brownrigg, 42. 126 I. Krallar 5: 13-15. 127 II. Tarihler 2: 17. 128 II. Tarihler 2: 18. 129 I. Krallar 5: 13-16; II. Tarihler 2: 17. 130 II. Tarihler 2: 13 ve 4: 16’da, Hiram’ın adı “Huram-avi” olarak zikredilmiştir. 131 I. Krallar 7: 13-14. 132 I: Krallar 10: 22; II: Tarihler 9: 21. 133 Stinespring, 542. 134 I. Krallar 6: 7. 135 Yigael Yadin, “Temple, Structure”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV/ 951. 136 Alexander Kristianpoller, “Temple in Talmud and Midrash”, UJE, Ed. Isaac Landman, New York 1948, X/ 196. 137 Louis Ginzberg, The Legends of the Jews, The Johns Hopkins University Press, Baltmora and London 1998, IV/ 155. 138 İbrani takviminde sekizinci aydır. Miladi takvimde ekim-kasım aylarına denk gelmektedir. 139 Bkz. Resim 4. 140 Yadin, 946. 141 Tam olarak yedi yıl altı ay olduğu düşünülmektedir (Hollis-Brownrigg, 42). 142 I. Krallar 6: 38. 143 Mabed bölgesinin güneyi, tepenin etrafında bulunan sıralı evler Kral’ın evi, sarayı veya devlet binaları olarak zikredilmektedir. Sarayın, birden fazla binadan müteşekkil olduğu rivayet edilmektedir. Süleyman’ın Mısırlı karısının oturduğu ve özellikle onun için bina edilen köşkü olduğu, sarayın avlusundan Adalet Salonuna ve Lübnan Orman Evinin bulunduğu başka bir bölüme geçilebildiği nakledilmektedir. Bir sonraki yapının ise iki kattan oluştuğu düşünülmektedir. Alt katın, kendisine bir orman görüntüsü veren kırk beş tane sedir sütunu bulunduğu, büyük salonun, İsrail’in önde gelenleri için toplantı odası olarak hizmet ettiği bildirilmektedir. Üst katın ise cephanelik olarak kullanıldığı nakledilmektedir (Margolis-Alexander, 65). 144 Stinespring, 537; Margolis-Alexander, 65; II. Tarihler 8: 2’de, Süleyman’ın Mabed ile kendi sarayını 20 yılda bitirdiği yazmaktadır. 145 J. Maxwell Miller, John H. Hayes, A History of Ancient Israel and Judah, The Westminster Press, Philadelphia 1986, 203. 146 Stinespring, 534. 147 Yadin, 946. 148 Miller-Hayes, 203. 149 J. Quellette, “Temple of Solomon”, The Intrepter’s Dictionary of the Bible, Supplementary Volume, 8. Baskı, Abingdon Press, Nashville 1998, 872. 150 Keruvların, yarı hayvan yarı insan şeklindeki heykeller olduğu ifade edilmektedir. 151 Miller-Hayes, 203. 152 Yadin, 946-947 153 Bkz. I. Krallar 8. bab. 154 Yadin, 947. 155 Stinespring, 534. 156 Quellette, 872. 157 Bkz. http://www.templemount.org/theories.html (S. G. 13 Mayıs 2004) 158 Miller-Hayes, 202. 159 Stinespring, 542 160 I. Krallar 6: 2. Bunlar Mabed’in iç ölçüleridir. Kitab-ı Mukaddes’te, Mabed’in ebatları için “Kubit” ölçüsü kullanılmıştır. Kubit, insan bedeninden esinlenilerek oluşturulmuş bir ölçü birimidir (Bkz. Stinespring, 535) ve yaklaşık 45 cm. tekabül etmektedir (Besalel, “Bet Amikdaş”, I/109). 161 I. Krallar 6: 1. 162 Miller-Hayes, 202. 163 Hezekiel 41: 13. 164 Tevrat’tın Hezekiel kitabında verilen bilgiler, Hezekiel tarafından Süleyman Mabedi’nin M.Ö. 586 yılında yıkılmasından sonra alınmıştır. Ancak Hezekiel’de verilen bilgiler Krallar ve Tarihler kitabında geçen bilgilerden bazı noktalarda ayrılmaktadır (Stinespring, 538). 165 Margolis-Alexander, 64. 166 Bkz. Resim 8-9. 167 I. Krallar 6: 16; 7: 50; 8: 6; II. Tarihler 3: 14.; Hezekiel 41: 4. 168 Güç, Dinlerde..., 119; Stinespring, 536. 169 I. Krallar 6: 16, 19, 27, 50; 8: 6; 170 Kaufmann, 568. Süleyman Mabedi’nin diğer mabedlerden ayıran en büyük özelliğinin, Mabed’de hiçbir surette putun bulunmaması olduğu belirtilmektedir. Zaten, Yahudiliğe göre Tanrı’nın varlığının kanıtı olarak her hangi bir nesneye de ihtiyaç bulunmamaktadır. Çünkü, Yahudilikteki tanrı inancı hiçbir şekilde sınırlandırılamaz. Bu nedenle Süleyman Mabedi’nin Tanrı’nın bizatihi kendisi için yapılmadığı belirtilmektedir (Bkz. http://www.ldolphin.prg/solomon.html “S. G. 13 Mayıs 2004”). 171 I. Krallar 6: 19. 172 I. Krallar 6: 23. 173 http://www.ldolphin.prg/solomon.html (S. G. 13 Mayıs 2004). Ayrıca bkz. I. Krallar 27-30. 174 I. Krallar 6: 16. 175 I. Krallar 6: 20. 176 Yadin, 948. 177 Bu duvarın çok ince bir bölme olduğu ifade edilmektedir. Zira, Tevrat’ta belirtilen Mabed’in iç ölçüleri düşünüldüğünde, Kutsal Yer 40 kubit, Kutsallar Kutsalı da 20 kubit uzunlukta olduğundan toplam 60 kubit eder. Eğer duvar, ince değil de kalın olsaydı, o zaman Mabed’in toplam uzunluğu verilirken 60’dan daha fazla bir rakamın zikredilmesi gerekirdi. Kenan ve Yunan mabedleriyle Tell Tainet’taki mabedin bu görüşü desteklediği bildirilmektedir (Yadin, 948-949). 178 I. Krallar 6: 16. 179 I. Krallar 6: 29. 180 I. Krallar 6: 20, 22, 30. Bkz. Resim 13. 181 Bu çalışma esnasında başvurulan Kitab-ı Mukaddes’te, ilgili cümlelerde geçen “zeytin ağacı” yerine “iğde ağacı” ifadesi kullanılmıştır. 182 I. Krallar 6: 31-32. 183 I. Kralalr 7: 50 184 Yadin, 948. 185 Bkz. II. Tarihler 3: 14. 186 Stinespring, 538. 187 Elimizdeki Kitab-ı Mukaddes’te “zeytin ağacı” yerine “iğde ağacı” ifadesi kullanılmıştır. 188 Asur dilinde yakın olmak anlamına gelen “Kirubu” kelimesinden türeyen keruv kelimesinin (İbranice çoğulu keruvim), tanıdık, özel hizmetçi, koruyucu, kralın nedimi gibi anlamlara geldiği ifade edilmektedir. Bu kelimenin çoğunlukla, Tanrı’nın heybetinin çok yakınında bulunan ve ona her an hizmet eden manevi varlıklar için kullanıldığı belirtilmektedir. Bu yüzden, keruvun, meleğe benzeyen manevi varlık anlamına geldiği söylenmektedir (Bkz. http://www.newadvent.org/cathen/03646c.htm). Son dönem Kitab-ı Mukades zamanında keruvların, Tanrıyla ilişkili olan meleğe benzeyen bir varlık olarak değerlendirildiği düşünülmektedir. ilk İbrani gelenekte keruvlar, Aden Bahçesi’nin koruyucuları olarak görülmektedir (Tekvin 3: 24). Hem Musa zamanında yapılan Buluşma Çadırında (Mişkan) hem de Süleyman’ın yaptığı Mabed’de dekorasyon unsurları olarak kullanılan keruv heykellerinin (Çıkış 26: 1, 31; 36: 8, 35; I. Krallar 7: 29, 36; Hezekel 41: 18-20, 25; II. Tarihler 3: 7, 14.), özellikle Ahit Sandığı’nın üzerinde kanatlarını açmış bir şekilde bulunduğu bildirilmektedir (Çıkış 25: 18-22; 37: 7-9; I Krallar 6: 23-35; 8: 6-7; I. Tarihler 28: 18; II. Tarihler 3: 10-13; 5: 7-8). Tanrı’nın keruvların arasında oturduğunu söyleyen cümlelerin yayında (I. Samuel 4: 4; II. Samuel 6: 2; I. Tarihler 13: 6; II. Krallar 19: 15; Yeşaya 37: 16; Mezmurlar 80: 2; 99: 1). Tanrı’nın Musa’yla keruvların arasında konuştuğunu ifade eden cümleler de bulunmaktadır (Çıkış 25: 22; Sayılar 7: 89; ayrıca bkz. Sheldon H. Blank, “Cheub”, UJE, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., Ed. Isaac Landman, New York 1948, III/ 132). Keruvlar Hezekiel’in vizyonunda, Tanrı’nın tahtını taşıyan canlı varlıklar olarak görülmektedir (Hezekiel 10: 1-20). Yine Hezekiel’in tarifinden, keruvların birleşik figürlerden meydana geldiğini, doğadaki hiçbir objeye benzemediğini, birkaç hayvanın değişik özelliklerine sahip suni heykeller olduğu anlaşılmaktadır (Bkz. Hezekiel 1: 1-28; 10: 1-22; 41: 1819). Çeşitli keruv örnekleri için bkz. Resim 10. 189 W. Muss Arnolt, “Cherub, Critical View”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1901, I/ 14. 190 Blank, 133. 191 I. Krallar 6: 23-28. 192 II.Tarihler 3: 13. 193 II. Tarihler 5: 7-8; I. Krallar 8: 6-7. I. Samuel 4:4’den anladığımıza göre Ahit Sandığı, Süleyman Mabedi’ne getirilmeden önce de keruvların altında bulunuyordu. 194 Hollis-Brownrigg, 41; Yadin, 950. 195 Alalu, 200; Yadin, 950. 196 Louis Ginzberg, “Cherub, The Cherubim of the Temple”, JE, Funk and Wagnalls Company, New 197 York and London 1901, I/ 14. 198 Bkz. II. Samuel 6: 2; II. Krallar 19: 15; Mezmurlar 80: 1; 99: 1; İşaya 37: 16. 199 Bkz. Çıkış 25: 22; Sayılar 7: 89. 200 Alalu, 202. 201 I. Krallar 8: 8, 10. 202 Güç, Dinlerde..., 119. 203 Bazı kaynaklarda bu bölümün uzunluğu 60 kubit olarak ifade edilmektedir. Muhtemelen, bunu 204 Yadin, 948. 205 I. Krallar 7: 50. 206 I. Krallar 6: 34, 35. 207 Yadin, 948. 208 I. Krallar 6: 29. 209 Yadin, 948. 210 I. Krallar 6: 4. 211 Yahudiliğin, ortaya çıkışından bu yana en önemli sembollerinden biri olan şamdan ilk olarak Çıkış 25: 31-38’de tarif edilmiştir. Mişkan için de çok önemli olan şamdan üç basamaktan yapılmış olup sembolik olarak anlamları bulunmaktadır. Bunlar, Tora, Avoda ve Gemilut Hasadim’dir. Her Yahudinin gününün belli bir vaktini ayırmak zorunda olduğu ve belli günlerde okunan Tora, bu yolda ilerleyenleri yaşamsal noktada önemli yerlere taşıyacaktır. Avoda ise, Süleyman Mabedi’nde icra edilen kurban ibadeti olup, Mabed’in yıkılmasından sonra bunun yerini dualar almıştır. Gemilut Hasadim, insanların hastaları ziyaret etmesi, yaşlılara ilgi göstermesi, yoksullara yardım etmesi iyi davranışları kapsamaktadır. Bu üç davranışı yerine getiren Yahudiler, şamdanın manevi ışığıyla aydınlanacaktır (Yusuf Besalel, “Menora”, YA, İstanbul 2001, II/ 394). Bu şamdanlar Musa zamanında Harun tarafından sabah ve akşam vakitlerinde olmak üzere günde iki defa yakılırken (bkz. Çıkış 30: 7, 8) sonradan sadece sabahları yakılmıştır (R. J. Zwi Werblowsky, Geoggrey Wigoden, “Temple”, The Encyclopedia of the Jewish Religion, New York 1986, 379). 212 I. Krallar 7: 49; II. Tarihler 4:7. 213 II. Tarihler 4: 8. Mişkan’da da bulunan bu masanın üzerine, Tevrat’ta geçen ifadelere göre (Çıkış 25: 23-30; Levililer 24: 5-9, Sayılar 4: 7) 12 ekmek konulurdu. Dilimlerin sayısının 12 olmasındaki hikmetin İsrail oğullarının 12 kabile olması gösterilmektedir. İnce undan pişirilen on iki ekmeğin her birinin yaklaşık 2,6 kg olması gerektiği ifade edilmektedir. Bunlar, ekmek masasının üzerine altışar olmak üzere iki sıra halinde dizildiği nakledilmektedir. Bu ekmeklerin her Şabat günü (Cumartesi) aksatılmadan, İsrail halkı adına sonsuza dek sürecek bir antlaşma olarak Tanrı’nın huzurunu temsilen masanın üzerine konulması gerektiği belirtilmektedir. Bu ekmeklerin daha sonra Harun’un soyundan gelen kahinler tarafından yenildiği söylenmektedir (Bkz. Levililer 24: 5-9). 214 Yadin, 949. 215 Tanrı’nın Musa’ya emri gereğince, dört adet güzel kokulu baharatın (kara günnük, onika, kasnı ve saf günnük) aynı ölçüde, usta bir işçilik kullanılarak karıştırması yoluyla elde edilen hoş bir kokudur. Sadece Mabed’de kullanılması gereken bu buhurun özel olarak kullanılması yasaklanmıştır (Bkz. Çıkış 30: 34-38). 216 Safrai Samuel, Michael Avi-Yonah, “Temple, Second Temple, Structure”, EJD, Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Ed. Celil Roth vd., Jerusalem 1978, XV/ 969. 217 Yadin, 948. 218 II. Tarihler 3: 4; I. 219 I. Krallar 6: 3. 220 II. Tarihler 3: 4. 221 Yadin, 948. 222 Stinespring, 538. 223 Yadin, 948. 224 I. Krallar 7: 15-16; Yeremya 52: 21-22. Elimizdeki kaynaklar sütunları, başlıklarıyla beraber 23 kubit olarak vermektedir. Ancak, II. Tarihler 3: 15, sadece sütunların her birinin uzunluğunun 35 kubit olduğunu belirtmektedir. 225 Stinespring, 536. 226 Stinespring, 536. 227 Güç, Dinlerde..., 119. 228 II. Tarihler 3: 17; I. Krallar 7: 21. 229 Miller-Hayes, 203. 230 Yadin, 950. 231 Bkz. Renan Mengü, Süleyman Mabedi, İstanbul 2002, 68. 232 Krauss, bu sütunların, sundurmayı taşımadığını, yapıdan bağımsız olduğunu söylemektedir (Krauss, 94; ayrıca bkz. Miller-Hayes, 203). 233 Yadin, 950; ayrıca bkz. Philip Birnbaum, “Temple”, Encyclopedia of Jewish Concepts, Hebrew Publishing Company, New York 1991, 80. 234 Bkz. Çıkış 13: 21; Nehemya 9: 12, 19. 235 Birnbaum, 80. 236 Alalu, 209-210. 237 Alalu, 210. 238 I. Krallar 6: 5; 6: 10;.“...Onları RAB’Bin Tapınağı’nın odalarından birine götürüp şarap içir. ”(Yeremya 35: 2). 239 Stinespring, 536. 240 I. Krallar 6: 6. 241 I. Krallar 6: 10. 242 I. Krallar 6: 6. 243 Alalu, 200. 244 Yadin, 949; bkz. I. Krallar 6: 8. 245 Stinespring, 536. 246 Krauss, 194. 247 Margolis-Alexander, 64; I. Krallar 7: 51; II: Tarihler 5: 1; http://www.ldolphin.org/solomon.html (S. G. 13 Mayıs 2004). 248 Margolis-Alexander, 64. 249 II. Tarihler 4: 1. 250 Maimonides, 12. 251 Çıkış: 20: 26. 252 Ayrıca bkz. I. Krallar 8: 64; 9: 25. 253 Margolis-Alexander, 64; ayrıca bkz. Yeremya 19: 14; 26: 2. 254 I. Krallar 7: 39; II. Tarihler 4: 10. 255 II. Tarihler 4: 6; Kahinlerin yıkanması için yapıldığı söylenen bu havuzun fonksiyonu hakkında bir çok yorumcu şüphe etmektedir. Bazı yorumcuların tercih ettiği görüş, bu havuzun kozmik önem olarak nitelendirilen, sadece suyun temizleme gücünü değil aynı zamanda hayatın bütününün ve verimliliğin kendisinden çıktığı düşünülen tarih öncesi okyanusu sembolize ettiğidir. Bu görüşün hem Mezopotamya hem de Kenan kültürleriyle uyum içinde olduğu ifade edilmektedir. Bu yapı için “Havuz” (Sea) isminin kullanılmasının da bu görüşü desteklediği belirtilmektedir (Stinesring, 538). 256 II. Tarihler 4: 2. 257 II. Tarihler 4: 3’de, “Havuzun dışı boğa kabartmalarıyla kuşatılmıştı. Her arşında (yaklaşık 45 cm) onar tane olan bu kabartmalar iki sıra halindeydi ve gövdeyle birlikte dökülmüştü” ifadesi geçmektedir. 258 I. Krallar 7: 23-25. 259 Yadin, 950. 260 I. Krallar 7: 26. 261 Yaklaşık 44000 lt. 262 Yadin, 950. 263 I. Krallar 7: 27-37. 264 Stinespring, 538. 265 I. Krallar 7: 39. 266 Özen, 66. 267 http://www.mishkanministries.org/Architectural_Models_KST.htm (S. G. 16 Mayıs 2004) 268 Besalel, on bat olduğunu ifade etmektedir (Besalel, “Bet Amikdaş”, I/114). 269 Kırk bat yaklaşık 880 litreye tekabül etmektedir. 270 II. Tarihler 4: 6. 271 I. Krallar 7: 45-50; II. Tarihler 4: 19-22. 272 II. Tarihler 5: 1; I. Krallar 7: 51. 273 Margolis-Alexander, 65. 274 II. Tarihler 7: 9; I. Krallar 8: 65. 275 Miladi takvime göre Eylül-Ekim aylarına denk gelir. 276 I. Krallar 8: 1-6; II. Tarihler 5: 2-5. 277 Shaye J. D. Cohen, “The Temple and the Sinagogue”, The Cambridge History of Judaism, Ed. William Horbury, W.D. Davies, John Sturdy, 2. Baskı, Cambridge University Press, Cambridge 2001, III/ 308. 278 I. Krallar 8: 10; II. Tarihler 5: 11-13. 279 I. Krallar 8: 11; II. Tarihler 5: 14. 280 I. Krallar 8: 5, 62. 281 I. Krallar 8: 12-21; ayrıca bkz. II. Tarihler 6: 1-11. 282 Bkz. I. Krallar 8: 22-61. Bu duadaki ana konu, sıkıntıya düşen insanların Süleyman Mabedi’ne dönerek yaptıkları dualarının kabul olunmasının istenmesidir. 283 Cohen, “The Temple...”, III/ 308. 284 II. Tarihler 7: 1-3. 285 II. Tarihler 7: 10. 286 I. Krallar 8: 62-66. 287 Yadin, 946. 288 Alalu, 202-203. 289 Yarovam’ın yaptığı tapınağa bir boğa ve yedi koçla gelen herkesin kahin olabildiği nakledilmiştir (II. Tarihler 13: 9); ayrıca bkz. II. Tarihler11: 15; I. Krallar 13: 33. 290 I. Krallar 12: 26-33. 291 Besalel, “Bet Amikdaş”, I /110; Dinlerde Mabed ve İbadet adlı eserde Yerovam’ın bu çalışmalarına rağmen Süleyman Mabedi’nin İsrailoğulları için dini merkez olma özelliğini koruduğu ifade edilmektedir (Güç, Dinlerde..., 124.). 292 I. Krallar 14: 25-26; II. Tarihler 12: 9. 293 Asa, kendisinden önce gelen Yahuda krallarından farklı olarak putlara tapmamış, Tanrı’nın da takdirini kazanacak şekilde atası Davud’un yolundan gitmiştir (I. Krallar 15: 11-12; II. Tarihler 14: 2-5). 294 I. Krallar 15: 18-20; II. Tarihler 16: 2-4. 295 Bkz. II. Tarihler 21: 6-11. 296 Bkz. II. Tarihler 24. bab; II. Krallar 12: 4 vd. 297 Bkz. II. Tarihler 24: 17-24. 298 II. Krallar 12: 17-18. 299 Bkz. II. Krallar 14: 1-14; II: Tarihler 25: 17-24. 300 Bkz. II. Krallar 15: 35; II. Tarihler 27: 3. 301 II. Krallar 16: 8; II. Tarihler 28: 21. 302 II. Krallar 16: 17. 303 II. Tarihler 28: 24-24. 304 Bkz. II. Tarihler 29, 30 ve 31. bablar. 305 Yehoshua M. Grintz, “Temple”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV/ 945. 306 II. Krallar 18: 15-16; Hizkiya, aslında Tanrı’nın takdirini kazanan bir kral olmuştur. Çünkü Hizkiya, kendisinden önceki kralların Süleyman Mabedi’nde yaptıkları Yahudiliğe aykırı durumları ortadan kaldırmıştır. Hizkiya, Yahudiliğe aykırı olan alışıla gelmiş tapınma yerlerini, dikili taşları ve bazı putları parçalatmıştır. Bunun yanında, Yahudilerin kendisi için buhur yaktıkları ve Musa tarafından yapılan, Nehuştan adındaki tunç yılanı da yok etmiştir. Ancak krallığına yapılan saldırıları önleyebilmek için zamanla Süleyman Mabedi’nin değerli eşyalarını almak zorunda kalmıştır (II. Krallar 18: 4; ayrıca bkz. II. Tarihler 29. bab). 307 Bkz. II. Krallar 21: 3-9; II. Tarihler 33: 2-9. 308 Bkz. II. Tarihler 33: 12-17. 309 II. Tarihler 33: 21-25. 310 II. Tarihler 35: 24-25. 311 Süleyman Mabedi’ni yaptığı çalışmalarla eski saf haline getirmeye çalışan Yoşiya, Tanrı’nın takdirini ve beğenisini kazanmış bir kral olarak nitelendirilmektedir. Tevrat’ta kendisi için “Ne ondan önce ne de ondan sonra onun gibi candan ve yürekten var gücüyle RAB ’be yönelen ve Musa’nın yasasına uyan bir kral çıkı. ” denilmektedir (II. Krallar 23: 25). 312 Bkz. II. Krallar 22: 3 vd; II. Tarihler 34: 8 vd. 313 Yeremya 7: 31; 19: 5. 314 Bkz. II. Krallar 23: 4-15. 315 II. Krallar 23: 24. 316 Jacob A. Agus, “Judaism”, Historical Atlas of the Religions of the World, Ed. Isma’il Râgî Fârûqî, Macmillan Publishing Co., New York 1974, 141. 317 Aşırı derecede kazanma hırsı olan Yehoyakim, idaresini baskı ve zorbalık ile yürütmüştür. Bu nedenle Tanrı’nın kesinlikle merhamet etmediği bir insan olmuştur (Yeremya 22: 13-19); Kral Yehoyakim, aynı zamanda Tanrı’dan aldığı vahyi kendisine bildirmek isteyen Uriya peygamberi öldürerek ne kadar zalim bir insan olduğunu göstermiştir (Yeremya 26: 20-23). 318 Yehoyakin de babası Yehoyakim gibi Tanrı’nın nefretini ve kızgınlığını kazanmış bir kral olarak belirtilmektedir. Tanrı, gözünde hiçbir değer ifade etmeyen Yehoyakin için, sağ elimdeki mühür yüzüğü olsa da düşünmeden atabileceğim bir insan demektedir (Yeremya 22: 24-30). 319 Werblowsky-Wigoden, 378. 320 Margolis-Marx, 109; Yeremya 7: 4. 321 “Atalarınızın Mısır’dan çıktığı günden bu yana, size her gün defalarca peygamber kullarımı gönderdim. ” (Yeremya 7: 25). 322 Werblowsky-Wigoden, 378; ayrıca bkz. “... Siyon tarla gibi sürülecek, Taş yığınına dönecek Yeruşalim (Kudüs), Tapınağın kurulduğu dağ Çalılarla kaplanacak.” (Yeremya 26: 18). 323 Yeremya 1: 17. 324 “Yaptıkları kötülükten ötürü Halkımın cezasını bildireceğim: Beni bıraktılar, Başka ilahlara buhur yakıp Elleri ile yaptıklarına tapındılar. ” (Yeremya 1: 16). 325 “ ‘İsrail ve Yahuda halkı bana sürekli ihanet etti ’ diyor RAB.” (Yeremya 5: 11). 326 “ ‘Halkım akılsızıdır, Beni tanımıyor. Aptal çocuklardır, Akılları yok. Kötülük etmeyi iyi bilir, İyilik etmeyi bilmezler’ diyor RAB” (Yeremya 4: 22); ayrıca bkz. Hezekiel 16: 58; 23: 35; Yahudilerin ensest ilişki de dahil olmak üzere yaptıkları ahlaksızlıkların oldukça ileri boyutta olduğu nakledilmektedir (Hezekiel 22: 9-12; 33: 26; Yeşaya 1: 23). 327 Bkz. Yeremya 17: 20-27; Hezekiel 22: 8, 26; 23: 38-39. 328 Bkz. Yeremya 19: 4; 25: 23; Hezekiel 11: 6; 22: 3, 6, 27; 23: 37; 33: 25. 329 Bkz. Hezekiel 22: 30. 330 Yeremya 32: 32. 331 Yeremya 16: 10-13. 332 Yeşaya 48: 9. 333 Yeremya 8: 19. 334 Yeşaya 10: 11. 335 Yeremya 3: 14; Yeşaya 54: 5. 336 Yeremya 3: 1-2; “...(Dönek İsrail) Her yüksek tepenin üzerine, her bol yapraklı ağacın altına gidip fahişelik etti. Bütün bunları yaptıktan sonra bana geri döneceğini düşündüm, ama dönmedi. Hain kızkardeşi Yahuda da gördü bunları. Fahişeliği yüzünden dönek İsrail’i boşayıp ona boşanma belgesini verdiğim halde, kızkardeşi hain Yahuda ’nın hiç korkmadığını, gidip fahişelik ettiğini gördüm. Hiç umursamadan fahişeliğiyle ülkeyi kirletti; taşla ağaçla zina etti. ” (Yeremya 3: 6-9); ayrıca bkz. Hezekıel 16: 15-18, 20-22; 23: 37, 43-44. 337 Yeremya 2: 20-23.; Yahudilerin putperestlik uygulamaları ile ilgili olarak ayrıca bkz. Yeremya 2: 5, 8, 11, 35, 27, 29; 3: 13; 16: 18; 20-21; 17: 2.; 18: 15.; 19: 4; Hezekiel 8: 16; 16: 26, 28-29, 3536; 22: 29-30. Yeşaya 2:8.; 44: 9-20; ayrıca Tanrı Yahudilerin fahişeliğini normal fahişelikten daha küçük görmektedir (Hezekiel 16: 31-34); Bunların yanında Tanrı Yahudilere zina eden kadına verilen cezayı vereceğini ve böylece kıskançlığının dineceğini söylemektedir (Hezekiel 16: 38-41); Tanrı Yahudilerin bu uygulamasını ifade etmek için Hezekiel kitabında geçen bir örnek vermektedir (Hezekiel 23: 1-22). 338 Yeremya 32: 34; Hezekiel 8: 6; Bu dönemde Süleyman Mabedi’nin neredeyse hiç değeri kalmamıştır. Hezekiel kitabında Yahudilerin Süleyman Mabedi’nde yaptıkları anlatılırken şöyle denilmektedir: “...Tapınağın girişinde, eyvanla sunak arasında yirmi beş kadar adam vardı. Sırtlarını RAB ’bin Tapınağı ’na, yüzlerini doğuya dönmüş, güneşe tapınıyorlardı. ” (Hezekiel 8: 16; 23: 38-39). 339 Hezekiel 8: 9. 340 Bkz. Hezekiel 44: 10-14 341 Hezekiel 44: 7-8. 342 Hezekiel 16: 25; Tevrat’ta bu yerler mecazi anlamda “Fuhuş Yuvaları” olarak nitelendirilmektedir (Hezekiel 16: 24, 31). 343 “ Bana yüzlerini değil sırtlarını çevirdiler... ” (Yeremya 32: 33); ayrıca bkz. Yeremya 9: 13. 344 Yeremya 4: 17. 345 Yeremya 1: 16. 346 Bkz. Yeremya 2: 32. 347 Bkz. Yeremya 5: 24. 348 Yeremya 5: 23; Hezekiel 2: 7; 12: 2, 9; Yeşaya 30: 9; 48: 8; 65: 2. 349 Yeremya 6: 6; Hezekiel 8: 17; 12: 19, 25. 350 Yeremya 5: 26-29; ayrıca bkz. Yeremya 2: 7, 30, 33, 34; 5: 1, 7, 8; 9: 2-5, 8; 22: 3.; 23: 13-14. 351 Yeşaya 10: 1-2. 352 Hezekiel 22: 7; ayrıca bkz. Hezekiel 22: 29; Yeşaya 3: 14-15. 353 Yeşaya 65: 4. 354 Bkz. Yeremya 8: 9-12; Yeremya 6: 13. 355 Yeremya’nın Mersiyeleri 4: 13. 356 Yeremya 23: 11. 357 Bkz. Yeremya 20: 1-3; Yahudi tarihine baktığımızda, Yahudilerin kendilerine Tanrı tarafından gönderilen peygamberleri dövmenin ötesinde öldürdüklerini kutsal kitapları Tevrat söylemektedir (Nehemya 9: 26). 358 Bkz. Yeremya 23: 9, 40; Yeşaya’nın da Yahuda Kralı Manaşşe tarafından öldürüldüğü düşünülmektedir (Yusuf Besalel, “İşaya”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2002, I/ 267). 359 “Eğer yaşantınızı ve uygulamalarınızı gerçekten düzeltir, birbirinize karşı adil davranır, yabancıya, dula haksızlık etmez, burada suçsuz kanı akıtmaz, sizi yıkıma götüren başka ilahların ardınca gitmezseniz, burada sonsuza dek atalarınıza vermiş olduğum ülkede kalmanızı sağlarım. Ne var ki, sizler işe yaramaz aldatıcı sözlere güveniyorsunuz'” (Yeremya 7: 5-8); ayrıca bkz. Yeremya 3: 22; 4: 1-2, 4, 14; 7: 3; 25: 6. 360 “...Onları defalarca uyarmama karşın dinlemediler, yola gelmediler. ” (Yeremya 32: 33). 361 Yeremya 6: 8. 362 Yeremya 6: 10. 363 Tanrı, Yahudilerin yaptıklarına o kadar çok kızmıştır ki, ceza olarak neler yapacağını anlatırken insanın gözünde kıyamet sahnesi canlanmaktadır. Burada Tanrı’nın kızgınlığının daha iyi anlaşılması için Tevrat’ta geçen bazı cümleleri örnek olarak veriyoruz. “Felaket felaketi izliyor, bütün ülke viran oldu. Bir anda çadırlarım, perdelerim yok oldu.” (Yeremya 4: 20); “Ürününü, yiyeceklerini tüketecek, Oğullarını, kızlarını öldürecekler; Davarlarını, sığırlarını, Asmalarının, incir ağaçlarının meyvesini yiyecek, Güvendiğin surlu kentlerini yerle bir edecekler”. (Yeremya 5: 17); “...Bu halka pelinotu yedirecek, zehirli su içireceğim. Onları kendilerinin de atalarının da tanımadığı ulusların arasına dağıtacak, tümünü yok edene dek peşlerine kılıcı salacağım ” (Yeremya 9:15-16); “Ölüm pencerelerimize tırmandı, Kalelerimize girdi; Sokakları çocuksuz, Meydanları gençsiz bıraktı. Onlara de ki: ‘RAB şöyle diyor: ‘İnsan cesetleri gübre gibi, biçicinin ardındaki demetler gibi toprağa serilecek. Onları toplayacak kimse olmayacak. ” (Yeremya 9: 2122); “ Ölümcül hastalıklardan ölecekler. Onlar için yas tutulmayacak, gömülmeyecekler. Cesetleri toprağın üzerinde gübre gibi kalacak. Kılıçla kıtlıkla yok olacaklar; cesetleri yırtıcı kuşlara, yabanıl hayvanlara yem olacak. ” (Yeremya 16: 4); ayrıca bkz. Yeremya 15: 1-9. 364 Yeremya 15: 14; 17: 4. 365 Yeremya 3: 20. 366 “...size defalarca seslendim ama dinlemediniz; sizi çağırdım ama yanıt vermediniz'” (Yeremya 7: 13); “...Bana dönün, huzur bulun, kurtulursunuz. Kaygılanmayın, bana güvenin, güçlü olursunuz. Ama bunu yapmak istemiyorsunuz.” (Yeşaya 30: 15); ayrıca bkz. Yeremya 11: 7-8; 18: 11-12; Yeşaya 65: 12. 367 Yeremya 7: 12-15; Yahudi tarihine bakıldığında Kral Süleyman dan Mabed m M.O: 586 yılında yıkılmasına kadar geçen sürede Kral Süleyman da dahil olmak üzere yaklaşık 21 kişinin Yahuda kralı olarak görev yaptığı anlaşılmaktadır. Bu kralların yarısından çoğu (yaklaşık 14 kişi) Tanrı’yı kızdıracak davranışlarda bulunmuş, Süleyman Mabedi’nin dinsel değerini düşürücü faaliyetler içine girmiştir (Bkz. Süleyman için I. Krallar 11. bab; Aviyam için I. Krallar 15: 3; Yehoram için II. Tarihler 21: 6; Ahazya için II: Tarihler 22: 4-5; Yoaş için II. Tarihler 24: 18; Amatsya için II. Tarihler 25: 14; Uzziya için II. Tarihler 26: 16; Ahaz için II.Tarihler 28: 2-4; Menaşşe için II. Krallar 21: 2-7 ve II. Tarihler 33: 2-9; Amon için II. Tarihler 33: 22-24; Yeoahaz için II. Krallar 23: 32; Yehoyakim için II. Krallar 23: 37 ve II. Tarihler 36: 5; Yehoyakin için II. Krallar 24: 9; Sidkiya için II. Krallar 24: 19 ve II. Tarihler 36: 12; II. Tarihler kitabında geçen ifadeler Tanrı’nın ceza olarak genelde neler yaptığını göstermektedir. II. Tarihler 29: 6-9’daki ifadeler şöyledir: “Atalarımız, Tanrı ’ya ihanet ettiler. Tanrımız RAB ’bin gözünde kötü olanı yaprak O ’nu bıraktılar. Yüzlerini RAB ’bin Konutu ’ndan (Süleyman Mabedi) ayırıp ona sırt çevirdiler. Tapınağın eyvana açılan kapılarını kapattılar, kandilleri sönmeye bıraktılar. Kutsal yerde İsrail’in Tanrısı’na buhur yakmadılar, Yakmalık sunu da sunmadılar. Yahuda ve Yeruşalim (Kudüs) halkı bu yüzden RAB ’bin öfkesine uğradı. Gözlerinizle gördüğünüz gibi, RAB ’bin onlara yaptığı, başkalarını korkuya, dehşete düşürdü. Alay konusu oldular. İşte bu yüzden babalarımız kılıçtan geçirildi; oğullarımız, kızlarımız, karılarımız tutsak alındı. ” Başka örnekler için bkz. I. Krallar 14: 7-16; II. Tarihler 24: 17-25; II. Tarihler 28. bab; II. Krallar 21: 10-15; II. Tarihler 33: 2-11). 368 Bkz. Yeremya 18: 1-5; ayrıca bkz. Yeşaya 64: 8. 369 Yeremya 27: 9; ayrıca bkz. Yeremya 27: 14-15. 370 “...Onları göklerden duydun ve merhametinden ötürü defalarca kurtardın. ” (Nehemya 9: 28, 26); ayrıca bkz. Nehemya 9: 17, 19,26, 31. 371 Yeremya 15: 6. 372 Yeremya 8: 18. 373 Yeremya 7: 29. 374 Yeremya 6: 19; ayrıca bkz. Yeremya 25: 7. 375 Yeremya 7: 14. 376 Yeremya 25: 9; Tanrı, Babil krallığını kendisiyle milletleri yok edeceği, krallıkları ortadan kaldıracağı bir silah olarak görmüştür (Yeremya 51: 20). 377 “Bu yüzden Egemen Rab diyor ki, “Buranın üzerine, insanın, hayvanın, kırdaki ağaçların, toprağın ürününün üzerine kızgın öfkemi yağdıracağım. Yakıp yok edecek her şeyi, sönmeyecek.” (Yeremya 7: 20); ayrıca bkz. Yeremya 4: 7, 8, 18, 20, 22-31, 5: 17. 378 II. Krallar 24: 1. 379 II. Krallar 24: 6; Tevrat’ın II. Tarihler 36: 6’da Yehoyakim’in ölmeyip Babil’e sürgüne gittiği ifade edilmesine karşın bazı yazarlar bunun tarihsel olmadığını düşünmektedir (Bezalel Porten, “Exile, Babylonian”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, VI/ 1037). 380 II. Krallar 24: 10-12; W. O. E. Oesterley, A History of Israel, At The Clarendon Press, Oxford 1932, II/ 29. 381 Süleyman Mabedi’nin hazineleri, zaman zaman Yahudi düşmanlarınca ele geçirilmiştir. Yahuda kralları, daha güçlü olan imparatorluklara haraç vermek için Süleyman Mabedi’ni kullanmıştır. Aldıkları bu hazinelerin yerine daha az değerli olan başka eşyalar koymuştur (Krauss, 94). Bu şekilde yok olmaya başlayan Mabed’in hazinelerini sonunda Nabukednassar götürmüştür. 382 II. Krallar 24: 13. 383 II. Tarihler 36: 10; Yeremya 27: 16. 384 Porten, “Exile...”, VI/ 1037. 385 Sürgünde 37 yıl kaldıktan sonra serbest bırakılmıştır (II. Krallar 25: 27-30; Yeremya 52: 31-34). 386 Yeremya 24: 1.; 29: 2. 387 II. Krallar 24: 15-16’da yedi bin savaşçı ve bin zanaatçıyla demirciyi sürgüne gönderdiği ifade edilmektedir. Bu ifadelere göre sürgüne giden Kudüs’deki yerli halkın sayısı iki bindir. 388 II. Krallar 24: 14. 389 II. Krallar 24: 17; II. Tarihler 36: 10; Yeremya 37: 1; ayrıca bkz. Hezekiel 17: 13. 390 Margolis-Marx, 110. 391 M.Ö. 597 ile M.Ö: 586 yılları arasında 11 sene krallık yapmıştır (II. Tarihler 11). 392 II. Tarihler 36: 13; Hezekiel 17: 13-14. 393 Sidkiya’nın ettiği yemininde durmaması, Babil Krallığı ile olan antlaşmayı bozması, Tanrı’nın uygun görmediği bir davranış olmuştur (Hezekiel 17: 15-16). 394 Margolis-Marx, 111; ayrıca bkz. Oesterley, 37. 395 II. Tarihler 36: 13; ayrıca bkz. Hezekiel 17: 15, 16, 18, 19. 396 Yeremya, Kudüs’ün tamamen yıkılması ve Yahuda Krallığı’nın ayakta kalabilmesi için Babil Krallığı’na teslim olunması gerektiğini söylemiştir (Yeremya 27: 11, 12, 17). Ancak o zamanki sahte peygamberler, Yeremya’nın sözlerinin asılsız olduğunu ve hem Kudüs’de hem de Babil’de sürgünde bulunan Yahudiler arasında Babil Krallığı’nın yıkılacağını ve Süleyman Mabedi’ne ait kutsal eşyaların geri getirileceğini söylemiştir (Yeremya 28. bab). Sidkiya ise başlarda her ne kadar Yeremya ile aynı fikri paylaşmış olsa da sonradan fikrini değiştirmiş ve Babil Kralına isyan etmiştir (Oesterley, 25). 397 Yeremya 37: 3. 398 Bkz. Yeremya 21: 2-10. 399 Bkz. Oesterley, 33-34. 400 Oesterley, 35. Tam olarak Sidkiya’nın krallığının dokuzuncu yılının onuncu ayının onuncu günü (II. Krallar 25: 1; Yeremya 52: 4). 401 Oesterley, 36. 402 II. Krallar 25: 1-2; Yeremya 39: 1. 403 II: Krallar 25: 3; Yeremya 52: 6.; Tanrı, Yeremya vasıtasıyla Yahudileri uyarırken, onların bir kısmını kıtlık ile yok edeceğini söylemiştir (Yeremya 15: 2; 24: 10). Savaş sırasında baş gösteren kıtlıkla ilgili olarak bkz. Yeremya 37: 21; 38: 9; Hezekiel 5: 12, 16, 17; 6: 11, 12; 7: 15. 404 II. Krallar 25: 3. Yeremya 52: 6. 405 Margolis-Marx, 111. 406 II. Krallar 25: 4-5; Yeremya 39: 2-5; 52: 7-8. 407 II. Krallar 25: 7; Yeremya 39: 6-7; 52: 10-11; Margolis-Marx, 112. 408 II. Krallar 25: 13-15; II. Tarihler 36: 18; Yeremya 52: 17-19. 409 Margolis-Marx, 112; Oesterley, 37; II. Krallar 25: 8; Yeremya 52: 12. 410 II. Krallar 25: 9; II. Tarihler 36: 19; Yeremya 39: 8; 52: 13-14.; Kudüs’ü çevreleyen surların (Nehemya 1: 3) ve oradaki evlerin (Nehamya 7: 4) bu hali Nehemya’nın Kudüs’e gelmesine kadar devam etmiştir. 411 II. Krallar 25: 11, 12; Yeremya 39: 9-10. 412 Ninian Smart, The World’s Religions, Cambridge University Press, London 1989, 209; Bu olay Yahudi Tarihinde “ikinci Babil Sürgünü” olarak geçmektedir (Margolis-Marx, 112). 413 Yeremya 44: 2-3. 414 Bazı kaynaklarda yanlış bilgi verilmekte ve Süleyman Mabedi’nin 410 yıl ayakta kaldığı bildirilmektedir (Birnbaum, 79). M.Ö. 957 yılında yapılan Süleyman Mabedi’nin M.Ö. 586 yılında yıkıldığı göz önüne alınırsa aradan geçen zamanın 371 yıl olduğu görülür. 415 Yeremya 32: 24.; 40: 2-3; II. Tarihler 36: 21. 416 Yehoshua M. Grintz, “Temple, First Temple”, EJD, Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Ed. Celil Roth vd., Jerusalem 1978, XV/ 945. 417 Kristianpoller, 196. 418 Porten, “Exile...”, VI/ 1038. 419 Yeremya 25: 3 420 Porten, “Exile...”, VI/ 1038. 421 Bkz. Yeremya 20: 4-5. 422 Bkz. Yeremya 25: 11; 29: 10. Buradaki süre, muhtemelen Birinci Mabed’in yıkılmasından ikinci Mabed’in yapılmasına kadar geçen süreyi ifade etmektedir. 423 Grintz, “First Temple...”, XV/ 945. 424 Bkz. Yeşaya 47. bab; Yeremya 51. bab. 425 Alalu, 202-203. 426 Grintz, “First Temple...”, XV/ 946. 427 Porten, “Exile...”, VI/ 1038. 428 Grintz, “First Temple...”, XV/ 945. 429 Bkz. Zekeriya 8: 19. 430 Bkz. Stinespring, 550; Hollis-Brownrigg, 54. 431 Yahudi tarihiyle ilgilenen araştırmacılar, yeniden inşa edilen bu Mabed’i “ikinci Mabed” olarak nitelendirmekte ve Herod’un yaptığı Mabed’i de kapsayan sürgün sonrası döneme “İkinci Mabed” dönemi demektedir. Bu durum, İkinci Mabed’in ne kadar büyük bir öneme haiz olduğunu göstermektedir (Stinespring, 547). 432 Bkz. Stinespring, 547; Krauss, 194. 433 Yeremya 31: 3. 434 “Yüce merhametinden ötürü yok olmalarına izin vermedin. Onları terk etmedin. Çünkü sen iyilik yapan, acıyan bir Tanrı ’sın. ” (Nehemya 9: 31). 435 Yeremya 30: 22; 31: 1, 33; Hezekiel 11: 20; 36: 28; 37: 23, 27; 39: 28. 436 Yeremya 30: 14-15; Ayrıca bkz. Yeşaya 65: 6-7. 437 Yeşaya 60: 10. 438 Yeremya 30: 16, 20. 439 Yeremya 30: 3; 31: 16; Hezekiel 11: 17; 36: 8, 12, 24. 440 Bkz. Hezekiel 43: 10-12; Ayrıca bkz. Yeşaya 60: 13. 441 Yeremya 31: 12; Hezekiel 36: 2-30; ayrıca bkz. Yeşaya 60: 17-18, 22; 61: 1-11; 62: 1-12; 65: 1725. 442 Tanrı’nın sürgündeki Yahudilere nimetler bahşetmesi ve onları sürgünden kurtarması Tanrı’nın Yahudilere olan sevgisinden kaynaklanmaktadır. Ancak Hezekiel kitabında Tanrı’nın bu şekilde davranmasının sebebi olarak Yahudilerin hatırından daha ziyade Tanrı’nın Yahudilerce kirletilen kutsal isminin tekrar temizlenmesi (Hezekiel 36: 22-23) ve Kudüs’e dönüp rahatlığa kavuşunca Yahudilerin önceden yaptıkları günahlarından dolayı utanmaları, yüzlerinin kızarması (Hezekiel 36: 32) gösterilmektedir. 443 Yeşaya 60: 19-20; 66: 13-14. 444 Bazı kaynaklarda ve Tevrat’ın İngilizce versiyonunda “Sirüs (Cyrus)” olarak geçmektedir. 445 Besalel, Yahudi Tarihi, 54. 446 Stinespring, 547. 447 Hollis-Brownrigg, 46. 448 Stinespring, 547. 449 Werblowsky-Wigoden, 378; ayrıca bkz. Ezra 6: 3-4; başka bir eserde Koreş’in bu fermanının sadece Süleyman Mabedi’nin yapılması için yayınlandığı, Yahudilerin Kudüs’e dönmeleri için özel bir fermanın yayınlanmadığı ifade edilmektedir (Porten, “Exile...”, VI/ 1039). 450 II. Tarihler 36: 22, 23; ayrıca bkz. Ezra 1: 1-3; Yeşaya 44: 24-28; 45: 1-5, 13. 451 Hollis-Brownrigg, 46; Besalel, Yahudi Tarihi, 56. 452 Mezmurlar 126: 1-2. 453 Ezra 6: 3-4. 454 Ezra 1: 3, 4. 455 Ezra 1: 6. 456 Sayım sonucuna göre, 30 altın leğen, 1000 gümüş leğen, 29 tas, 30 altın tas, birbirinin benzeri 410 gümüş tas ve 1000 parça değişik kap vardı (Ezra 1: 9, 10). 457 Ezra 1: 7, 8; ayrıca bkz. Ezra 6: 5; Burada verilen bilgiler II. Krallar 24: 13’de verilen bilgilerle çelişmektedir. Çünkü II. Krallar kitabında Süleyman Mabedi’ne ait olan kapların hepsini Nebukadnessar parçalamıştır. Dolayısıyla Koreş’in Nebukadnessar’ın aldığı kapları sürgünden dönen Yahudilere verdiği yönündeki bilginin tutarsız olduğu belirtilmektedir (Oesterley, 78). Bunun yanında Daniel 5: 2, 3, 23’de Süleyman Mabedi’ne ait olan kapların Babil krallarınca kullanıldığının ifade edilmesi de bu tutarsızlığı desteklemektedir. 458 Ezra 2: 68-69. 459 Matthews, 156, 157. Babil sürgününden dönen halkın 42 360 kişi olduğu belirtilmektedir (Ezra 2: 64). 460 Adolphe Lods, The Prophets and the Rise of Judaism, Routledge, Çev. S. H. Hooke, London, New York 1996, 266; Bir düşünceye göre, Süleyman Mabedi, Nebukadnessar’ın saldırısında tamamen 461 yok olmamış, yıkık halde de olsa varlığını devam ettirmiştir. Kudüs’te kalan kahinler de yıkık durumda olan bu Mabed’de kurban ibadetini devam ettirmiştir. Daha geniş bilgi için bkz. Oesterley, 89-94. 462 Ezra 3: 8; Çeşitli kaynaklarda iki Mabed arasında geçen zamanın 50 (Bkz. Birnbaum, 79.) ve 70 (Bkz. Alalu, 203.) yıl olduğu bildirilmektedir. Bu farklılığın sebebi, 50 yıl diyenlerin, sürgünden döndükten iki yıl sonra Mabed’i yapmaya başlamalarını temel almasıdır. 70 yıl diyenlerin ise Darius’un ikinci yılında tekrar başlanan Mabed inşasını, temel aldıklarını düşünmekteyiz. 463 Ezra 3: 7. 464 · 466 Başka bir eserde, burada zikredilen insanların ağlamasının sevinçten daha ziyade üzüntüden 465 olduğu, çünkü Tanrı’nın ikinci Mabed’i, Birinci Mabed’de olduğu gibi kutsal bulut (Bkz. I. Krallar 466 8: 10; II. Tairhler 5: 11-13) veya kutsal ateşle (Bk. II. Tarihler 7: 1) kutsamadığı iddia edilmiştir (Cohen, “The Temple...”, III/ 308). 467 Ezra 3: 10-13. 468 “RAB şöyle diyor: ‘Bu kent viran olmuş, insansız, hayvansız kalmış diyorsunuz. Ne var ki, terk edilmiş, insansız, hayvansız Yahuda kentlerinde, Yeruşalim (Kudüs) sokaklarında sevinç ve neşe (Yeremya 33: 10-11). 469 Bezalel Porten, “Temple, Second Temple, History”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV/ 955. 470 Samirilerin bu projede yer almak istemelerinin bir başka sebebi olarak, Samirilerin Babil sürgününden dönen Yahudilerin kendi otoriterleri için bir tehdit olacağını düşündükleri zikredilmektedir (Matthews, 157, 170). 471 Pers Kralı Koreş’in (Ölümü M.Ö. 530) ölümünden sonra gelen krallardır. 472 Bkz. Porten, “History...”, XV/ 956; daha geniş bilgi için bkz. Ezra 4., 5. ve 6. bablar. 473 Ezra 4: 21. 474 · 475 Lods, 186. 475 · 476 Lods, 266. Ezra 5: 16’da belirtildiğine göre Şeşbassar’ın Süleyman Mabedi’nin temelini attığı günden Mabed’in yeniden kurulmasına kadar geçen zaman zarfında yapım işlerinin sürdüğü ifade 476 edilmektedir ki, bu durum Ezra 4: 24’le tezat teşkil etmektedir. Ayrıca bkz. Oesterley, 89. 477 Hagay 1: 2, 3. 478 Hagay 1: 5, 6; ayrıca bkz. Hagay 2: 15-19. 479 Hagay 1: 9. 480 Hagay 1: 7, 8. 481 Hagay 1: 12. 482 Hagay 2: 3. 483 Porten, “History...”, XV/ 956; ayrıca bkz. Hagay 1: 15; Mabed’in yapıldığı tarihle ilgili Hagay 484 Ezra 6: 8-11. 485 Bazı kaynaklarda bu Mabed’in yapımının dört yıl sürdüğü rivayet edilmektedir (Krauss, 194.); Ancak Mabed’in yeniden yapımına başlama ve bitiş tarihlerine bakılırsa bu sürenin yaklaşık 4,5 yıl olduğu görülecektir. 486 Ezra 6: 15; Hollis-Brownrigg, 47; Louis Jacobs, “Temple”, The Jewish Religion A Companion, Oxford University Press, New York 1995, 541; Margolis, Mabed’in yapımının bitiş tarihini Adar ayının 23. günü olarak söylemektedir (Margolis-Marx, 121); Bazı kaynaklarda ise ikinci Mabed’in bitiş tarihi olarak M.Ö. 516 yılı verilmektedir. Ancak Darius’un M.Ö. 522 yılında tahta geçtiğini (http://www.ldolphin.org/secondtmp.html “S. G. 13 Mayıs 2004) ve İkinci Mabed’in neredeyse 7 yıl sonra, Darius’un krallığını 6. yılının Adar ayında (12.ay) bittiğini göz önüne alırsak İkinci Mabed’in bitiş tarihi olarak M.Ö. 515 ‘in doğru olduğunu görürüz. Kullandığımız kaynaklardan Encyclopedia Judaica adlı eser de bu tarihi benimsemektedir (Porten, “Exile...”, VI/ 1041). 487 Ezra 6:17. Burada kesilen kurbanların, Birinci Mabed’in adanması esnasında kesilen kurbanlarla 488 · 493 “Bu tapınağın temelini Zerubbabil’in elleri attı, tapınağı tamamlayacak olan da onun elleridir.. ” 489 (Zekeriya 4:9); ayrıca bkz. Hagay 2: 23; Zekeriya 4: 6. 490 · 494 Stinespring, 547. 491 · 495 Bkz. Miller-Hayes, 448. 492 Margolis-Marx, 120. 493 Alalu, 204. 494 Jakops, “Temple”, 541. 495 Stinespring, 547. 496 Samuel-Yonah, “Structure...”, rağmen hiçbir zaman Birinci Mabed’in ihtişamını yakalayamamıştır. Tanrı, Hagay Peygamber aracılığıyla Yahudilere ‘“Yeni tapınağın (İkinci Mabed) görkemi, öncekinden daha büyük olacak. Buraya esenlik vereceğim ” demesine rağmen Tanrı’nın bu vaadi gerçekleşmemiştir (Hagay 2: 9). 497 Stinespring, 550. 498 Stinespring, 548. 499 ikinci Mabed’de Ahit Sandığı’nın olmamasına rağmen Tanrı’nın inayetinin Mabed’i dolduracağı (Hezekiel 44: 4) ve orada ikamet edeceği belirtilmiştir (Hezekiel 43:7); ayrıca bkz. Güç, Dinlerde..., 127. 500 Stinespring, 550; ayrıca bkz. Kenedy-Snaith, 964. 501 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/ 115. 502 Bkz. Ezra 5: 8; 6: 4. 503 Bkz. Ezra 1: 4; 3: 7. 504 Stinespring, 548. 505 Besalel “Bet Amikdaş”, I/ 111. 506 Bkz. Oesterley, 5. 507 Margolis-Marx, 116. 508 Matthews, 159-160. Babil sürgününden sonra, Pers Kralı’na Kudüs’e gitmek istediğini söyleyen Nehemya, kralın yanında çalışmış (Nehemya 2: 1: 6.), kralın izni ve kendi isteğiyle Yahuda’da on iki sene valilik yapmıştır (Nehemya 5: 14). 509 Bkz. Matthews, 166-168. 510 Matthews, 169. 511 Hezekiel 36: 24-27. 512 “Şimdiyse Tanrımız RAB bir an için bize acıdı. Sürgünden kurtulan bir azınlık bıraktı bize. Kutsal yerinde sarsılmaz bir destek verdi. Gözlerimizi aydınlattı. Köleliğimizden bize yenilenme fırsatı sağladı. Köle olduğumuz halde Tanrımız bizi köle bırakmadı. Pers krallarının bize iyi davranmasını sağladı: Tanrımız’ın Tapınağı’nı yeniden kurmak için bize yenilenme fırsatı verdi. Yeruşalim ’de (Kudüs) ve Yahuda ’da bize bir korunma duvarı verdi. ” (Ezra 9: 8-9). 513 Ezra 9: 1, 3; Sürgünden dönen Yahudilerin bu şekilde davranacakları Tanrı tarafından, Yahudilerin sürgünde olduğu bir zamanda bildirilmiştir (Hezekiel 39: 26). 514 Hollis-Brownrigg, 46. Süleyman Mabedi kutsal olduğundan orada dini ritüelleri yerine getiren kahinlerin de kutsal olmaları gerekiyordu. Kahinler, Yahudi ve bakire olan kızlarla evlendikleri takdirde kutsallıklarını koruyabiliyorlardı. Bundan dolayı kahinlerin dul kadınlarla ya da başka milletten bakire kızlarla evlenmeleri yasaklanmıştır (Levililer 21: 14, 15). Ancak kahinler, eski kocası kahin olan dul bir kadınla evlenebilirdi (Hezekiel 44: 22). Bununla birlikte, sonradan Yahudi olan kadın, Yahudilikteki bütün haklardan yararlanabilmesine rağmen yine de kahinlerle evlenemezdi (Yusuf Besalel, “Yahudilik Dinine Geçmek”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2002, III/ 761). 515 Bkz. Ezra 7 ila 10. bablar. 516 “Ben, Kral Artahşasta (Pers Kralı), Fırat ’ın batı yakasındaki bölgenin bütün hazine görevlilerine buyruk veriyorum: Gökler Tanrısı ’nın Yasası ’nın bilgini Kâhin Ezra ’nın sizden her istediğini özenle yerine getirin. ” (Ezra 7: 21); ayrıca bkz. Ezra 7: 11-26. 517 Ezra 7: 11. 518 Ezra 7: 10. 519 Bkz. Nehemya 9. bab. 520 Ezra 10: 11. 521 Nehemya 10: 30. 522 Bkz. Nehemya 10: 28-39. 523 Yahudiler, Ezra’nın huzurunda yaptıkları antlaşmadan soran yine dinsel ve sosyal alanda zafiyetler göstermiştir. Bunun üzerine Nehemya çalışmalarına tekrar başlamış ve Yahudiliği eski saflığına kavuşturmuştur (Bkz. Nehemya 13. bab). 524 Besalel,“Bet Amikdaş”, I/ 111. 525 Oesterley, 5. 526 Paul Johnson, A History of The Jews, Harper & Row Publishers, New York 1987, 87. 527 Hollis-Brownrigg, 48-49. 528 Besalel,“Bet Amikdaş”, I/ 111. 529 Yehoshua M. Grintz, “Temple, Second Temple, Hellenistic Period”, EJD, Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Ed. Celil Rotf vd., Jerusalem 1978, XV/ 958. 530 Grintz, “Second...”, XV/ 958. 531 Alalu, 60. 532 Alalu, 204. 533 Hollis-Brownrigg, 48-49. 534 Ibranice bir sözcük olan “Hanuka”nın, “ithaf etme, tahsis etme” anlamlarına geldiği bildirilmektedir. Yahudilerin IV. Antiokhos Epiphanes’e karşı başlattıkları mücadelenin zaferle neticelenmesi ve Süleyman Mabedi’nin bu zaferin akabinde gerekli şekilde paganizm unsurlarından temizlenmesiyle Mabed’in yeniden ibadete açılmasını kutlamak amacıyla ortaya çıkan ve Kislev ayının 25. günü başlayıp sekiz gün boyunca kutlanan bayrama denilmektedir. 535 Bkz. Johnson, 109. 536 Shaye J. D. Cohen, “Roman Domination, The Jewish Revolt and the Destruction of the Second Temple”, Ancient Israel, Ed. Hershel Shanks, Biblical Archaeology Society, Washington D.C. 1999, 266. 537 Bkz. Peter Richardson, Herod: King of the Jews and Friend of the Romans, University of South Carolina Press, Columbia 1996, 240. 538 Hollis-Brownrigg, 48, 49. 539 Cohen, “Roman...’, 267. 540 Johnson, 109. 541 Psikolojik sorunları olan Herod, eşlerinden, çocuklarından ve yakın akrabalarından bazılarını öldürmüştür. Hıristiyan literatüründe, Matta 2’de anlatılanlara göre İsa’yı da öldürmeyi düşündüğü söylenen Herod için “masum katili” denilmektedir (Cohen, “Roman...’, 269). Ayrıca bkz. Johnson, 109-110. 542 Alalu, 205; Herod, sadece Kudüs’de değil ülkenin diğer bölgelerinde de çok değişik çalışmalar yapmıştır. Ülkeye yeni inşaat yöntemleri getiren Herod, ülkesinde benzeri görülmemiş şehirler, kaleler, saraylar ve büyük bir liman yaptırmıştır. Bunların içinde en dikkat çeken ise Filistin’de o zamana kadar yapılmamış büyüklükte muhteşem bir eser olan Süleyman Mabedi kompleksi olmuştur. Herod’un yaptırdığı bu abidelerin bir çoğu, kutsal olmaları ve büyük ebatlarından dolayı günümüze kadar gelmiştir. Bu abidelerin incelenmesinin, diğer dönemlerle kıyaslandığında Herod zamanı hakkında bizlere çok daha fazla bilgi verdiği ifade edilmiştir (Magen Broshi, “The Archaeology of Palestine”, The Cambridge History of Judaism, Ed. William Horbury, W. D. Davies, John Sturdy, Cambridge University Press, 2. Baskı, Cambirdge 2001, III/ 1). Ayrıca bkz. Johnson, 112-113. 543 Cohen, “Roman...’, 270; Richardson, 247. 544 F. E. Peters, Judaism, Christianity, and İslam, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1990, 93. 545 Başka bir eserde Mabed’in yapım tarihi olarak M.Ö. 23 yılı verilmekte ve her iki tarihin de aynı kaynaktan geldiği ifade edilmektedir (Richardson, 245). 546 Da Bahat, “The Herodian Temple”, The Cambridge History of Judaism, Ed. William Horbury, W. D. Davies, John Sturdy, 2. Baskı, Cambridge University Press, Cambridge 2001, III/ 38; Krauss, 195; George A. Barton, “Temple of Herod”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, XII/ 85. 547 Stinespring, 551. 548 Birnbaum, 80. 549 Barton, 85. 550 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 961; ayrıca bkz. Margolis-Marx, 173. 551 Richardson, 247. 552 Stinespring, 551. 553 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 962; Bahat, 39. 554 Bahat, 38. 555 Bkz. Yuhanna 2: 20. 556 Johnson, 115; Smart, 120; Stinespring, 550. 557 Barton, 85. 558 Margolis-Marx, 173. 559 Birnbaum, 80. 560 Krauss, 195. 561 Barton, 86. 562 Johnson, 115. 563 Peters, 94. 564 Lee I. Levine, Judaism and Hellenism in Antiquity, University of Washington Press, Seattle, London 1998, 69. 565 Peters, 94. 566 Bkz. Resim 11-12. 567 Judah David Einstein, “Temple, Plan of Second”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, XII/ 91; Başka bir eserde Kutsallar Kutsalı’nın 20x20x20 olduğu yazmaktadır (Birnbaum, 80). 568 Birnbaum, 80. 569 Barton, 88-86. 570 Jacobs, “Temple”, 541. 571 Bkz. Bahat, 57; Başka bir eserde Kutsal Yer’in boş olduğu ifade edilmektedir (Krauss, 195). Değişik kaynaklarda tütsü sunağının ve yedi kollu şamdanın Mabed’de bulunduğuna işaret eden ifadeler bulunmaktadır. Buna göre, ikinci Mabed yıkıldıktan sonra tütsü sunağı Roma’da görülmüş ve yedi kollu şamdan Roma’ya götürülmüştür (Hollis-Brownrigg, 54). 572 Hollis-Brownrigg, 54; Farklı bir kaynakta, bu taşın, Birinci Mabed’de üzerine Ahit Sandığı’nın konulduğu taş olduğu ifade edilmektedir. Yine bu esere göre, burada zikredilen taş, dünyanın yaratılmasının burada başladığı yönündeki inançtan ötürü “Temel Taş” olarak bilinmektedir (Jacops, “Temple”, 542); ayrıca bkz. Einstein, “Temple...”, XII/ 92). 573 Einstein, “Temple...”, XII/ 92. 574 Einstein, “Temple...”, XII/ 92. 575 Bahat, 57-58. 576 Birnbaum, 58. 577 Einstein, “Temple...”, XII/ 92. 578 Bkz. Einstein, “Temple...”, XII/ 92. 579 Barton, 85. 580 Bahat, 55. 581 Barton, 86. 582 Barton, eserinde sunağın eni ve yüksekliğinin 50 kubit olduğunu ifade etmektedir (Barton, 86). 583 Bahat, 55. 584 Bahat, 54-55. 585 Bahat, 55. 586 Samuel-Yonah, “Structure...”, 587 Bahat, 55. 588 Barton, 86. 589 Peters, 94. 590 Stinespring, 551. 591 Richardson, 245. 592 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/112. 593 Richardson, 245. 594 Krauss, 195. 595 Stinespring, 552 596 Krauss, 195. Bkz. Resim 14. 597 Bkz. Elçilerin İşleri 3: 2, 10. 598 Kenedy-Snaith, 966. 599 Bahat, 53; Einstein, “Temple...”, XII/ 90. 600 Einstein, “Temple...”. XII/ 90; Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 966; Kenedy-Snaith, 966. 601 Einstein, “Temple...”, XII/ 90. 602 Bazı kaynaklarda, İsrailliler Avlusu’na açılan kapıya denildiği gibi buraya da “Nikanor Kapısı” denilmektedir (Bahat, 53). 603 Einstein, “Temple...”, XII/ 91. 604 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 966 605 Bkz. Krauss, 195; Einstein, “Temple...”, XII/ 91. 606 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 966. 607 Einstein, “Temple...”, XII/ 90. 608 Bahat, 53-54. 609 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 966. 610 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 966. 611 Einstein, “Temple...”, XII/ 90; Kenedy-Snaith, 96. 612 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 967. 613 Cohen, “The Temple...”, III/ 300. 614 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 966. 615 Samuel-Yonah, “Structure...”, XV/ 967. 616 Maimonides, 24-25. 617 Bahat, 54. 618 Maimonides, 22. 619 Krauss, 195. 620 Bkz. Stinespring, 550. 621 Stinespring, 550. 622 Birnbaum, 79. 623 Bkz. Yuhanna 2: 20. 624 Stinespring, 552. 625 Smart, 120; Hollis , Holy Places, 54. 626 Bahat, 39-41. 627 Bahat, 41. 628 Bahat, 41. 629 Cohen, “Roman... ”, s. 285. 630 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/ 111. 631 Bkz. Yeşaya 56: 7. 632 Bkz. Yeremya 7: 11. 633 Markos 11: 15-18; Luka 19: 45-46; ayrıca bkz. Yuhanna 2: 13-18; Güç, Dinlerde..., 126-127. 634 Alalu, 205. 635 http://www.sevivon.com/jewish_history.asp?id=42 (S.G. 01 Aralık 2004). 636 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/111. 637 Cohen, “Roman...”, s. 296. 638 Zealotlar militan yapıya sahip bir gruptu. Bunlar, tanrı diye tapınılan Roma imparatorluğunun egemenliğini kabul etmeyi günah olarak değerlenmişlerdir. “Tanrı’dan başka efendi olamaz” şeklindeki slogana sahip olan Zealotlar, sezara vergi vermenin Yasa’nın ihlal edilmesi anlamına geldiğini düşünüyorlardı. Yine bu mezhebin taraftarlarına göre ,Tanrı’ya hizmet etmek herhangi bir faniye boyun eğmeyi yasaklamıştır (Agus, 147-148). 639 http://www.sevivon.com/jewish_history.asp?id=42 (S.G. 01 Aralık 2004) 640 S. A. Nigosian, WorldReligions, Edwarld Arnold, London 1975, 39. 641 Bahat, 41-42. 642 Bahat, 42. 643 Michael Avi Yonah, “Temple, Second Temple, From the Roman Conquest until the Destruction”, EJD, Ed. Celil Roth vd., Keter Publishing House Jerusalem Ltd., Jerusalem 1978, XV/ 960. 644 Bu kıtlık esnasında, Yahudi kadınlar ve çocuklar açlıktan ölmüştür. Sokaklar, açlıktan ölen yaşlı insanlarla dolmuştur. Yiyecek bulamayan Yahudiler, caddelerde açlıktan yere düşene kadar hayalet gibi dolaşmıştır. Kıtlık öyle bir hadde gelmiştir ki, açlıktan ölen insanların, toprağa gömülmediği, gömme işlemini yapanların da açlıktan ölünün gömüleceği çukura düştüğü rivayet edilmiştir. Ufacık bir yiyeceğin gölgesi görüldüğünde, en yakın dostlar bile onu almak için birbirlerine zarar vermiştir. Ortalıklarda dolaşan soyguncular, açlıktan yere düşen birisini gördüklerinde hemen onun üzerine atılmış ve onda buldukları ne varsa almışlardır; şaşkınlıklarından yemek bulmak ümidiyle aynı eve bir günde birkaç kez girmişlerdir. Artık açlık, insanları buldukları her ne olursa olsun yemeleri için zorlamıştır (Werner Keller, The Bible as History, 2. Baskı, William Morrow and Company Inc., New York 1981, 369) 645 Keller, 370. 646 Yonah, 960; Bahat, 42; ayrıca Bkz. Gedaliah Alon, The Jews in Their Land in the Talmudic Age: 70-640 CE., Ibranice’den Çev. Gershon Levi, Harvard University Press, England 1996, 50-51. 647 Yonah, 960. 648 Daniel Jeremy Silver, A History of Judaism, Basic Books, New York 1974, I/ 255. 649 Cohen, “Roman...”, 291. 650 Cohen, “Roman...”, 291. 651 İbani takvimde 4. ay olan Tammuz, Miladi takvimdeki Haziran ve Temmuz aylarına denk gelmektedir. 652 Yonah, 960; Bahat, 42. 653 Werblowsky-Wigoden, 379. 654 Werblowsky-Wigoden, 379. 655 Alalu, 205. 656 Bkz. Resim 15. 657 Alon, 42. 658 Silver, 255. 659 Alon, 50. 660 Silver, 256. 661 Silver, 256. 662 Nigosian, 39. 663 Besalel, “Bet Amıkdaş”, I/111. 664 Besalel, Yahudi Tarihi, 263. 665 Besalel, Yahudi Tarihi, 263. 666 Besalel, Yahudi Tarihi, 74. 667 Alalu, 206-207. 668 Bkz. Besalel, Yahudi Tarihi, 95-99. 669 Ekrem Memiş, Kaynayan Kazan :Ortadoğu, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya 2002, 93. 670 Alalu, 207. 671 Bkz. Memiş, 94. 672 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/ 115. 673 Bkz. Memiş, 93-108. 674 Alalu, 207. 675 Jacobs, “Temple”, 543. 676 Jacobs, “Temple”, 543. 677 Jacobs, “Tempel”, 543. 678 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/ 113. 679 http://www.Idolphin.org/tempprep.html (S. G. 13 Mayıs 2004). 680 http://www.templemountfaithful.org/obj.htm (S.G. 27 Aralık 2004). 681 Mustafa Sinanoğlu, “İbadet”, DİA, İstanbul 1999, XIX/ 233. 682 Özen, 23. 683 Bkz. Özen, 20-23; Sinanoğlu, 233-234. 684 Özen, 36. 685 Sinanoğlu, 234. 686 “Avodah” teriminin Tevrat’ın İbranice metinlerinde bir çok defa geçtiği bildirilmiştir (Sinanoğlu, 234). Bkz. Çıkış, 3: 12, 4: 23; Malakı 3: 14; Eyup 21: 15. 687 Özen, 36. 688 Bkz. Abdurrahman Küçük, “İslâm Öncesi Dinlerde İbadet”, DİA, İstanbul 1999, XIX/ 236-240. 689 Özen, 67. 690 Küçük, “İslam...”, XIX/ 239. 691 Bkz. Özen, 127-128. 692 Tevrat’ta bu rakamın çok daha fazla olduğu görülmektedir. Çünkü sadece Mabed’de görevli olan Levililerin sayısının 38 000 olduğu bildirilmektedir (I. Tarihler 23: 3). 693 Charles Guignebert, The Jewish World in the Time of Jesus, Çev. S. H. Hooke, Routledge, London and New York 1996, 59. 694 Yusuf Besalel, “Koen Gadol”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2001, II/ 337. 695 Çıkış 28: 1. 696 Besalel, “Koen Gadol”, II/ 337. 697 Besalel, “Koen Gadol”, II/ 337. 698 Besalel, “Koen Gadol”, II/ 337. 699 Besalel, “Bet Amikdaş” I/ 111. 700 Besalel, “Koen Gadol”, II/ 337. 701 Özen, 136. 702 Sayılar 3: 10; Çıkış 28: 1. 703 Bkz Sayılar 18.bab. 704 Levililer 9: 8, 12, 15, 18. 705 Bkz. Sayılar 4 bab. 706 Bkz. Sayılar 6: 22-27. 707 Bkz. Levililer 13. bab. 708 Bkz. Levililer 10: 10-11. 709 Yusuf Besalel, “Koanım”, YA, İstanbul 2001, II/ 332. 710 Alalu, 140. 711 Alalu, 141. 712 Özen, 139. 713 Besalel, “Koanim”, II/ 332. 714 Yusuf Besalel, “Levı”, YA, İstanbul 2001, II/ 365. 715 Sayılar 3: 12; 8: 16, 17, 18. 716 Sayılar 3: 6, 9. 717 Bkz. Çıkış 32: 25-29. 718 Özen, 140. 719 Bkz. Sayılar 8: 2-7. 720 Özen, 140. 721 I. Tarihler 23: 4-5. 722 Bkz. I. Tarihler 23: 28-32 723 Özen, 141. 724 Werblowsky-Wigoder, 379. 725 Emil G. Hirsch, “Sacrifice”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, X/ 615. 726 Eric J. Sharpe, 50 Key Words Comparative Religion, Lutterworth Press, London 1971, 59. 727 Ahmet Güç, “Kurban”, DİA, İstanbul 2003, XXVI/ 434. 728 Hirsch, “Sacrifice”, X/ 615; ayrıca bkz. Tekvin 4: 3-5. 729 Yahudilikte, insanların kurban edilmesi kesinlikle yasaklanmıştır (Levililer 18: 21; Tesniye 12: 31; 18: 10). Yahudi inancına göre İbrahim’in İshak’ı kurban etme teşebbüsünde Tanrı’nın insanların kurban edilmesini istemediği mesajının bulunduğu ifade edilmektedir (Max Wiener, “Sacrifice”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co. Inc., New York 1948, IX/ 306). 730 Güç, “Kurban”, XXVI/ 435. 731 Hirsch, “Sacrifice”, X/ 615; ayrıca bkz. Levililer 1: 3; 4: 4; 12: 6; 15: 14, 29; 16: 7; 17: 2-6; 19: 21. 732 Hirsch, “Sacrifice”, X/ 615. 733 Yusuf Besalel, “Korban”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2001, II/ 339. 734 Özen, 185. 735 Bkz. Tekvin 22: 1-14. 736 Çıkış 29: 38-42; Sayılar 28: 1-8; 737 Yusuf Besalel, “Korbanot ve Sunular”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2001, II/ 341. 738 Levililer 1: 2-5. 739 Levililer 1: 10. 740 Levililer 1: 14. 741 Özen, 185. 742 Levililer 1: 4; Kurban sunacak kişinin elini hayvanın başına koymasının, hayvanın gerçekten kurban edildiğini onaylamak ya da suçu, bedduayı, laneti vb. kurbana taşıtmak gibi bir anlam taşıdığı düşünülmektedir (Özen, 186). 743 Levililer 1: 11. 744 Özen, 186. 745 Besalel, “Korbanot ve Sunular”, II/ 341. 746 Levililer 1: 9. 747 Besalel, “Korbanot ve Sunular”, II/ 341. 748 Levililer 1: 5, 15. 749 Bkz. Levililer 1: 3, 10. 750 Besalel, “Korbanot ve Sunular”, II/ 341. 751 Özen, 186-187; ayrıca bkz. Sayılar 28. bab. 752 Levililer 3: 1, 6. 753 Özen, 187. 754 Levililer 3: 2, 8. 755 Özen, 187. 756 Levililer 3: 2, 8. 757 Levililer 3: 4-5, 15-16. 758 Özen, 187; ayrıca bkz. Besalel, “Korbanot ve Sunular”, II/ 341. 759 Levililer 4: 2. 760 Levililer 4: 13. 761 Besalel, “Korbanot ve Sunular”, II/ 341. 762 Levililer 4: 3. 763 Levililer 4: 13-14. 764 Levililer 4: 22-23. 765 Levililer 4: 27-28. 766 Levililer 4: 32. 767 Levililer 4: 4-12, 15-21. 768 Levililer 4: 24-26, 29-35. 769 Besalel, “Korbanot ve Sunular”, II/ 341. 770 Özen, 188-189. 771 Levililer 5: 1-6; ayrıca bkz. Levililer 6: 2-5. 772 Levililer 5: 6-13. 773 Özen, 187. 774 Levililer 7: 13. 775 Levililer 7: 15. 776 Özen, 189. 777 Levililer 2: 11. 778 Levililer 2: 2-3. 779 Özen, 189. 780 Özen, 189. 781 Sayılar 15: 5. 782 Sayılar 15: 7. 783 Sayılar 15: 10. 784 Özen, 189. 785 Özen, 190. 786 Levililer 7: 16-17. 787 Özen, 190. 788 Ömer Faruk Harman, “Hac”, DİA, İstanbul 1996, XIV/ 382. 789 Judah David Einstein, “Pilgrimage”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and London 1905, X/ 35. 790 Harman, “Hac”, XIV/ 382. 791 Harman, “Hac”, XIV/ 382. 792 Einstein, 35; ayrıca bkz. Çıkış 23: 14, 17; 34: 23; Tesniye 16: 16. 793 · 798 Özen, 192; ayrıca bkz. Einstein, 35. 794 799Max Joseph, “Holidays”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co., Inc., New 795 York 1948, V/ 410. 796 800 Hezekiel 45: 21. 797 Çıkış 12: 14. 798 Besalel, “Pesah”, II/ 498. 799 Bkz. Çıkış 12: 1-14. 800 Besalel, “Pesah”, II/ 498. 801 802 803 804 805 New York 1948, IX/ 490. 806 Tesniye 16: 10. 807 Sayılar 28: 26. 808 Çıkış 23: 16. 809 Özen, 218-219. 810 Alalu, 30. 811 Özen, 219. 812 Yusuf Besalel, “Şavuot”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2002, III/ 665; ayrıca bkz. Çıkış 23: 16; 34: 22; Levililer 23: 10-20. 813 Özen, 219. 814 Alalu, 33. 815 Max Joseph, “Sukkoth”, UJE, Ed. Isaac Landman, Universal Jewish Encyclopedia Co. Inc., New York 1948, X/ 95; Özen, 220. 816 Özen, 221. 817 Joseph, “Sukkoth”, X/ 95. 818 Levililer 23: 33, 39; Hezekiel 45: 25. 819 Alalu, 54. 820 Levililer 23: 43. 821 Harman, “Hac”, XIV/ 384. 822 Einstein, 36. 823 Alalu, 46. 824 Max Margolis, “Atonement, Day of”, JE, Meridian Books, New York and London 1905, II/ 284. 825 Özen, 208. 826 Özen, 209. 827 Levililer 16: 29; 23: 27; Sayılar 29: 7. 828 Alalu, 46. 829 Alalu, 47. 830 Mehmet Katar, Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslam’da Tövbe, Töre, Ankara 1997, 67; Levililer 16. bab. 831 Alalu, 48. 832 Cohen, “Roman...”, 296. 833 Cohen, “Roman...”, 296-297. 834 Özen, 86. 835 Güç, Dinlerde..., 136. 836 Ortaçağ boyunca, sinagog Yahudilerin sosyal sorunlarının çözüldüğü yer olmuştur. Davaların dile getirildiği, düğünlerin yapıldığı, kederli olanların teselli edildiği, yolcuların misafir olarak ağırlandığı, maddi yardımların sağlandığı bir yer olarak varlığını devam ettirmiştir (Yusuf Besalel, “Sinagog”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2002, III/ 598). 837 Besalel, “Sinagog”, III/ 598. 838 Özen, 86-87. 839 Alalu, 256. 840 Louis Jacobs, “Synagogue”, The Jewish Religion A Companion, Oxford University Press, New York 1995, 511. 841 Rachel Hachilli, Ancient Jewish Art and Archaeology in the Diaspora, Koninklijke Brill NV, Boston, Köln 1998, 15-16. 842 Bkz. Özen, 87 vd. 843 Cohen, “The Temple...”, III/ 298; Hachlili, 15; Jacobs, “Synagogue”, 511; Alalu, 256; 259-260. 844 Jacobs, “Synagogue”, 511. 845 Besalel, “Sinagog”, III/ 597. 846 Jacobs, “Sinagogue”, 511. 847 Alalu, 256; Besalel, “Sinagog”, III/ 597. 848 Matta 4: 23 849 Jacobs, “Synagogue”, 512. 850 Özen, 90. 851 Cohen, “The Temple...”, III/ 298. 852 Hachlili, 21. 853 Alon, 46-47. 854 Cohen, “The Temple...”, III/ 300-301. 855 Hachlili, 21. 856 Cohen, “The Temple...”, III/ 301. 857 Besalel, “Sinagog”, III/ 598. 858 Silver, I/ 262. 859 Reformist Yahudiler, sinagogun, yeniden inşa edilen kadar Süleyman Mabedi’nin yerine geçtiği düşüncesini kabul etmezler. Onlara göre, sinagog, Mabed’in yerine geçen bir kurum değil, Süleyman Mabedi’nin kendisidir (Jacobs, “Synagogus”, 511). 860 Alalu, 260. 861 Besalel, “Sinagog”, III/ 598. 862 Besalel, “Sinagog”, III/ 604. 863 Alalu, 259; Dinlerde Mabed ve ibadet adlı esere göre sinagog, burada ifade edildiği gibi sükunetin ve huşunun olduğu yer değildi. Buna sinagogda ibadet esnasında dahi insanlar birbirleriyle konuşmakta, sinagog içinde keyfine göre dolaşmaktadır. İnsanların kendilerini sanki evlerindeymiş gibi rahat hissettikleri ve adından da anlaşılacağı üzere sinagogun bir ibadet yeri olmasından daha ziyade bir toplantı yeri olduğu ifade edilmektedir (Güç, Dinlerde..., 149). Yahudilerin sinagogdaki bu davranışlarından dolayı da Yahudi alimler, sinagoga saygı duyulması gerektiği hususunda özellikle durmuşlardır (Jacobs, “Synagogue”, 515). 864 Silver, 259. 865 Besalel, “Sinagog”, III/ 598. 866 Bkz. Silver, 259. 867 Hachlili, 14. 868 Bazı Yahudi din adamları, sinagog için “Tanrı’nın Evi” ifadesinin kullanılmasına karşıdır. Çünkü, bu ifade Hıristiyanların kilise için kullandıkları bir kavramdır. Yahudi literatüründe ise ancak Süleyman Mabedi için kullanılabilir (Jacobs, “Synagogue”, 511). 869 Cohen, “The Temple...”, III/ 301. 870 Cohen, “The Temple...”, III/ 299. 871 Hachlili, 14. 872 Hachlili, 13. 873 Cohen, “The Temple...”, III/ 302. 874 Özen, 107. 875 Güç, Dinlerde..., 152. 876 Güç, Dinlerde....,152. 877 Cohen, “The Temple...”, III/ 302. 878 Özen, 110. 879 Silver, 262, 263. 880 Cohen, “The Temple...”, III/ 306. 881 Alalu, 259. 882 Julis H. Greenstone, “Fasting and Fast-Days”, JE, Funk and Wagnalls Company, New York and 883 1987, 286. 884 Bkz. Şinasi Gündüz, “Oruç”, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara 1998, 295. 885 John R. Hinnells, “Fasting”, Dictionary of Religions, England 1997, 166. 886 Özen, 174. 887 Yusuf Besalel, “Taanit”, YA, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2002, III/ 690. 888 Bkz. Besalel, “Taanit”, III/ 690-691. 889 Besalel, “Taanit”, III/ 690. 890 Besalel, “Taanit”, III/ 690. 891 Besalel, “Taanit”, III/ 690. 892 Alalu, 60. 893 Kaufmann Kohler, “Hanukkah”, JE, Funk and Wagnalls, New York and London 1905, VI/ 223. 894 Yusuf Besalel, “Hanuka”, YA, İstanbul 2001, I/ 198. 895 Kohler, 223. 896 Alalu, 60. 897 Özen, 223-224. 898 Besalel, “Hanuka”, I/ 199. 899 Besalel, “Hanuka”, I/ 200. 900 Sprituality, Ed. Arthur Green, SCM Press Ltd., London, New York 1989, 32. 901 Alon, 52. 902 Werblowsky-Wigoden, 379. 903 Jacobs, “Temple”, 543. 904 Alon, 52; Jacops, “Temple”, 543. 905 Besalel, “Bet Amikdaş”, I/ 113. 906 Hertxberg, 151. 907 Bkz. Hezekiel 38: 12. 908 I. Tarihler22: 1. 909 Mezmurlar 132: 14. 910 Maimonides, 5. 911 Simon Coleman, John Elsner, Pilgrimage, British Museum Press, London 1995, 43. 912 Kristianpoller, “Talmud...”, 196. 913 Arthur Hertzberg, Judaism, 2. Baskı, George Braziller, New York 1962, 150. 914 Cohen, “The Temple...”, III/ 300. 915 Bkz. Yeremya 50: 11, 28; 51: 11. 916 Alon, 49. 917 Alon, 47. 918 Margolis-Marx, 65. 919 Süleyman Mabedi yıkıldığında Yahudiler, “Artık ne sunağımız, ne mabedimiz ne de kahinliğimiz 920 · 955 Grintz, “Temple, The Significance of the Temple for People,” XV/ 954; Yunus 2: 5-8. 921 · 956 Cohen, “The Temple...”, III/ 316. 922 · 957 Bkz. II. Tarihler 30. bab. 923 Coleman-Elsner, 44. 924 Matthews, Manners..., 180. 925 Silver, Judaism..., I/ 255. 926 Yoel 2: 12-17. 927 Alon, 47. 928 Besalel, Yahudi Tarihi, 46. 929 Grintz, “Temple, The Significance of the Temple for the People”, XV/ 954 930 Guignebert, The Jewish World..., 59. 931 Besalel, Yahudi Tarihi, 46. 932 Besalel, Yahudi Tarihi, 46. 933 Bkz. Yeremya 36: 6; 26: 2; 36: 10. 934 Bkz. Luka 2: 41-50. 935 Alon, 48. 936 Alon, 47-48. 937 Alon 48. 938 Alon, 48. 939 Alon, 45. 940 Solomon Grayzel, A History of the Jews, The Jewish Publication Society of America, Philadephia 941 942 943 944 945 946 Bu kaynaklarda zikredilen Mescid-i Aksa ile Hz. Muhammed’in (s.a.v.) vefatından sonra inşa edilen Mescid- Aksa’nın birbirine karıştırılmaması gerekir. 947 isra ve Miraç bkz. İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte, Muhtasarı Tercüme ve Şerhi, Akçağ, Ankara 1989, XV/ 398-415. 948 İsra 17: 1. 949 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi (Hayatı ve Faaliyetleri) 1, Çev. Salih Tuğ, Gözden Geçirilmiş ve İlaveli 4. Baskı, İrfan Yayınevi, İstanbul 1980. 950 Bkz. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberî Tefsiri, Çev. Hasan Karakaya, Kerim Aytekin, Hisay Yayınevi, İstanbul 1996, V/ 254; Seyyid Kutub, Fizılâl-il Kur’an, Çev. İ. Hakkı Şengüler, M. Emin Saraç, Bekir Karlığa, Hikmet Yayınları, İstanbul 1979, IX/ 279; Sabri Hizmetli, İslam Tarihi, Genişletilmiş 2. Baskı, Yeni Çizgi Yayınları, Ankara 1995, 201. 951 Bu ifadenin, İbranice’de, Süleyman Mabedi’ni ifade etmek için kullanılan “Beit ha-Mikdaş” kelimesinin Arapçalaşmış şekli olduğu bildirilmektedir (Ömer Faruk Harman, “Mescid-i Aksa”, İGYA, Ed. İbrahim Kafi Dönmez, MÜİFVY, İstanbul 1997, III/ 203). 952 Fahruddin er-Razi, Tefsîr-i Kebîr, Çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, C. Sadık Doğru, Akçağ, Ankara 1992, XIV/ 389; Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Sad. İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel, Mahmut Özakkaş, Feza Gazetecilik A. Ş., V/ 275-276; Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’an-ı Kerim ’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul t.y., IV/ 1846; Canan, VIII/ 545-546; 953 Canan, VIII/ 547; XIII/ 158. 954 Canan, XIII/ 158. 955 Mevlânâ Şibli, Asr-ı Saadet, Çev: Ömer Rıza Doğrul, Sad. Osman Zeki Mollamehmedoğlu, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul 1978, II/ 451. 956 Canan, XVII/ 103. 957 Canan, XVII/ 102. 958 Bkz. Bakara 2/ 142-144. 959 Bkz. Yazır, I/ 431, 434; Bilmen, I/ 136, 138. 960 Kutub, IX/ 279; Seyyid Ebul Alâ Mevdudi, Tarih Boyunca TevhidMücadelesi ve Hz. Peygamberin Hayatı, Çev. Ahmed Asrar, Pınar Yayınları, İstanbul 1992, 328; Ahmet Rüştü Çelebi, Ahmet Hurşitoğlu, Vehbi Vakkasoğlu, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ed. Kenan Seyithanoğlu, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, I/ 241; Canan, XV/ 407. Şibli, II/ 433; 961 Mevdudi, 332; Çelebi, I 237; İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsîri, Çev. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner, Çağrı Yayınları, İstanbul 1991, IX/ 4677-4678. 962 Bkz. Abdullah Çağrı Elgün, Kudüs, İlk Kıble, Kültür Basın Yayın Birliği, İstanbul 1991, 77; Harman, “Mescid-i Aksa”, II/ 230. 963 Elgün, 78. 964 Bkz. J. Walker, “Kubbet-üs-Sahra”, İslam Ansiklopedisi, Maarif Basımevi, İstanbul 1955, VI/ 944945; Suut Kemal Yetkin, İslam Mimarisi, Değiştirilmiş ve Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1965, 17-18; Leslie Brubaker, “Dome of the Rock”, Dictionary of the Middle Ages, Ed. Joseph R. Strayer, Charles Scripner’s Sons, New York 1989, IV/ 237. 965 Bkz. Walker, VI/ 945; ayrıca bkz. Brubaker, IV/ 237. 966 Bkz. Walker, VI/ 945-946. 967 Harman, “Mescid-i Aksa”, III/ 203-204; ayrıca bkz. Yetkin, 12-13.